Sanktuarium św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy
Sanktuarium św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy
Historia klasztoru
W Trzebnicy, z inicjatywy Jadwigi, żony księcia Henryka Brodatego, został ufundowany w 1202 roku klasztor będący siedzibą pierwszego w Polsce zakonu żeńskiego. 13 stycznia 1203 biskup wrocławski, Cyprian, wprowadził siostry benedyktynki z Bambergu, które w 1218 roku przyjęły regułę cysterską, a zakon podlegał cystersom z Lubiąża. Książę Henryk założył fundację trzebnicką ku czci Boga i św. Bartłomieja apostoła, a klasztor w Trzebnicy zbudował na swoich gruntach i własnym kosztem, co odnotowała „Księga Henrykowska.” Założony klasztor jako fundację szczególną opieką otaczał papież Innocenty III zgodnie z bullą z 22 listopada 1202. W 1212 roku do klasztoru wstąpiła Gertruda, córka Henryka I Brodatego i Jadwigi. W 1232 roku została tu ksienią. Od 1214 roku w klasztorze mieszkały i wychowywały się przez kilka lat królewny czeskie: Agnieszka, późniejsza święta wraz z siostrą Anną, późniejszą żoną Henryka Pobożnego. W latach 1208-1219 wybudowano w stylu romańskim trójnawowy kościół ceglany. W bazylice pochowano 22 przedstawicieli Piastów śląskich, m.in. w 1238 roku księcia wrocławskiego i krakowskiego Henryka I Brodatego, wcześniej także ks. Konrada Kędzierzawego, małoletniego syna Henryka Brodatego, a w 1267 roku św. Jadwigę. Obecnie większość z nich leży w podziemiach kaplicy św. Jadwigi, którą - jako pierwszą w Polsce w stylu gotyckim - dobudowano w latach 1268-1269.
Najazdy husytów, dewastacja klasztoru i majątków klasztornych w 1432 i 1433 roku, zniszczenia w 1475 roku dokonane przez węgierską armię Korwina były okresem upadku i stagnacji klasztoru, utrwalone przez uwikłanie się Śląska w spory religijne związane z ekspansją protestantyzmu. Z dzieł sztuki przetrwała wczesnorenesansowa chrzcielnica z początku XVI w. i kilka epitafiów. 11 marca 1486 w pożarze klasztoru i kościoła spaliły się ornaty, relikwiarze, książki, kielichy, pacyfikały, organy i inne drogocenne przedmioty. Kroniki notują kolejne pożary w 1505 i 1595 roku, w ich wyniku klasztor został częściowo spalony.
Kult św. Jadwigi i etapy renowacji kościoła
Wzrastająca zamożność Śląska i jego rekatolicyzacja po zakończeniu wojny trzydziestoletniej w 1648 roku oraz zwycięska bitwa pod Wiedniem w 1683 roku stworzyły sprzyjające warunki dla zwiększenia kultu św. Jadwigi. Pierwsze prace nad renowacją kościoła rozpoczęła w 1676 roku ksienia Krystyna Pawłowska. Barokizacja kościoła nastąpiła w dwóch głównych etapach.
Pierwszy etap przypadł na lata 1680-1685. W 1680 roku papież Innocenty XI na prośbę Jana III Sobieskiego oraz Habsburgów ustanowił dzień św. Jadwigi jako święto powszechne w całym Kościele katolickim. Wtedy to wyeksponowano grób w wielkiej kaplicy św. Jadwigi. Krakowski rzeźbiarz Marcin Bielawski w 1680 roku wykonał z marmuru: czarnego dębickiego i różowego paczółtowickiego sarkofag z rzeźbą świętej przykryty baldachimem wspartym na 14 kolumnach. W 1685 roku wyposażono kaplicę w ozdobną ambonę. W samym kościele Jakub Bielawski (syn Marcina) wykonał w 1685 roku marmurowy sarkofag dla księcia Henryka I Brodatego i wielkiego mistrza zakonu kawalerów mieczowych Feuchtwagena. Zamówiono cykl 20 obrazów olejnych poświęconych życiu św. Jadwigi wykonanych w pracowni najsłynniejszego malarza śląskiego baroku Willmanna. On też namalował w 1685 roku obraz Męczeństwo św. Bartłomieja dla ówczesnego ołtarza głównego. W 1690 roku dobudowano północną kruchtę.
W 1697 roku wyburzono stary klasztor i rozpoczęto budowę dwukrotnie większego, nowego zespołu gmachów projektu wrocławskiego architekta Kalkbrennera.
W latach 1730–1760 rozpoczął się drugi etap barokizacji kościoła. Zastąpiono wtedy ołtarze główne bazyliki i kaplicy św. Jadwigi (1730) i wszystkie boczne ołtarze nowymi ołtarzami rzeźbionymi w stylu rokoko, zbudowano monumentalną rokokową ambonę w bazylice, zamówiono chrzcielnicę. Prace rzeźbiarskie wykonali czołowi artyści Śląska. Mangoldt w okresie 1739-1745: ołtarz główny bazyliki, ambonę, rzeźby św. Jadwigi i św. Elżbiety u wejścia do prezbiterium, alabastrową figurę św. Jadwigi, którą umieszczono na sarkofagu świętej, na miejsce wcześniejszej rzeźby dłuta Bielawskiego, którą przeniesiono do kaplicy św. Jana Chrzciciela ustawiając ją w miejscu krótkotrwałego (1268-1269) pochówku świętej. W tym okresie w kaplicy św. Jadwigi duże epitafium księżnej legnicko-brzeskiej Karoliny powstałe w pracowni Rauchmillera i Pawła oraz Piotra Strudlów. Obrazy wykonał Bentuma w latach 1747-1748: oba obrazy ołtarza głównego (Wniebowzięcie NMP i Trójca Święta), dwa obrazy w prezbiterium (opatki trzebnickiej Gertrudy i Śmierć św. Jadwigi) i Śmierć św. Benedykta (kopia obrazu Willmanna) w jednym z bocznych ołtarzy kaplicy św. Jadwigi. Dwa obrazy (św. Anny i św. Józefa) ołtarzy bocznych kaplicy św. Jadwigi namalował F. Scheffler, zachowało się też kilka obrazów ołtarzowych. W 1734 roku zakończono budowę Kalwarii na wzgórzach wokół kościoła, a w 1738 roku ustawiono przed kościołem barokową kolumnę ze św. Janem Nepomucenem na szczycie.
W 1780 roku wybudowano wieżę kościelną (68 m) w miejscu głównego, romańskiego wejścia od strony zachodniej, projektu wrocławskiego architekta Dahna, ukończoną w 1785 roku.
Sytuacja gospodarcza klasztoru w drugiej połowie XVIII w. zaczęła się gwałtownie pogarszać. W 1742 roku po zajęciu Śląska przez protestanckie Prusy nowe władze nadały miastu Trzebnicy pełną niezależność gospodarczą i sądowniczą od klasztoru. W 1810 roku klasztor i jego własności uległy sekularyzacji przeprowadzonej w całych Prusach. W marcu 1811 roku sprzedano albo wystawiono na licytację wszystkie wartościowe przedmioty klasztoru, które nabywali najczęściej podwładni klasztoru, gdyż pragnęli, aby pozostały one jako pamiątki po dawnym opactwie. Obrazy zdobiące krużganek i wnętrze klasztoru oraz dokumenty, księgi i zbiory archiwalne zostały wywiezione do Wrocławia i zgromadzone w zabudowaniach klasztoru kanoników regularnych laterańskich na Piasku we Wrocławiu oraz w Muzeum Sztuki Rzemieślniczej.
Kościół działał jako parafialny. Klasztor był zamieniony na obóz jeniecki dla Rosjan w czasie wojen napoleońskich, w latach 1813-1816 użytkowano go jako lazaret, w niektórych pomieszczeniach urządzono mieszkania urzędników, w 1817 roku założono w klasztorze fabrykę sukienniczą, która działała do 1857 roku. Następnie, po nieudanej próbie lokalizacji w klasztorze więzienia, ten był niezagospodarowany. W 1870 roku część klasztoru wykupili joannici, a w 1889 roku resztę klasztoru odkupiły boromeuszki. Oba zakony urządziły w swych częściach szpitale, po czym joannici odsprzedali swój udział boromeuszkom.
W 1903 roku przeprowadzono restaurację bazyliki. W okresie międzywojennym, w czasie renowacji odkryto i wyeksponowano m.in. portal sprzed 1250 roku z tympanonem ze sceną adoracji NMP z Dzieciątkiem, zdobiony portal romański z okresu 1218-1230 z tympanonem z przedstawieniem króla Dawida oraz w kaplicy św. Jadwigi bogato zdobiony portal wczesnogotycki z romańskim dwustronnym tympanonem z końca XIII w. W latach 1926-1927 w kalwarii trzebnickiej zbudowano dużą kopię groty z Lourdes wykonaną z bloków miejscowej rudy żelaza.
19 stycznia 1945 z rozkazu gauleitera Karla Hanke ewakuowano ludność cywilną zamieszkałą po prawej stronie Odry. Ten sam nakaz otrzymały siostry boromeuszki w Trzebnicy. Ówczesna przełożona generalna, matka Konstantyna Hermann, zgodziła się jednak tylko na wyjazd sióstr, które zostały powołane do czynnej służby wojskowej. Wszystkie pozostałe siostry miały zostać w klasztorze, pomimo niebezpieczeństwa jakie im zagrażało, służąc chorym i wszystkim szukającym schronienia. 21 kwietnia 1945 polskie władze administracyjne przejęły i upaństwowiły szpital sióstr boromeuszek.