Rekatolicyzacja

Z e-ncyklopedia
kościół ewangelicki w Pszczynie
kościół ewangelicki w Żorach
kościół ewangelicki w Katowicach
kościół ewangelicki w Tarnowskich Górach

Wraz z zastosowaniem w konfrontacji z protestantami siły fizycznej a nie argumentu teologicznego na Śląsku rozpoczęła się kontrreformacja. Jeśli za definicję kontrreformacji przyjmiemy użycie przez władze świeckie swojej siły politycznej, w tym także zbrojnej i ustawodawczej, w celu przywrócenia wyznania katolickiego na terenach, gdzie przeniknął i utrwalił się protestantyzm, to pierwszym takim wyraźnym znakiem był edykt restytucyjny wydany 6 marca 1629 przez cesarza Ferdynanda II Habsburga . Zgodnie z nim wszystkie bezpośrednio podległe cesarzowi biskupstwa, opactwa i różne fundacje, które od 1555 roku były zarządzane przez protestantów lub zostały przez nich skonfiskowane, miały powrócić do rąk katolików. Jednym z jej spektakularnych przykładów były tzw. redukcje kościołów protestanckich, swego czasu należących do katolików, połączone z usuwaniem pastorów. Pierwsze redukcje zostały przeprowadzone przez wojska cesarskie jeszcze w czasie trwania wojny trzydziestoletniej.

Pierwszą rewindykację kościołów z rąk protestantów przeprowadził bp Johann von Sitsch (1600-1608) w księstwie biskupim nysko-otmuchowsko-grodkowskim. W wyniku akcji kontrreformacyjnej księstwo prawie w całości uległo rekatolicyzacji. W sytuacji zagrożenia wielu protestantów decydowało się na przyjęcie katolicyzmu. Były to najczęściej jednak powroty pozorne. Wielu uciekało z miast i wsi poza granice Śląska, m.in. do Polski i na Łużyce.

Traktat westfalski z 1648 roku oddawał cesarzowi w jego krajach dziedzicznych i korony czeskiej prawo stanowienia o sprawach religijnych. Na Śląsku protestantom zapewniono swobodę wyznania i kultu jedynie w księstwach znajdujących się pod władzą książąt dziedzicznych, tj. legnickim, brzeskim, wołowskim i oleśnickim oraz we Wrocławiu. Na pozostałym terytorium śląskim pozostawiono Habsburgom wolną rękę. Nie pomogły poselstwa przedstawicieli stanów śląskich do Wiednia, wysyłane liczne petycje ani też interwencja sejmu Rzeszy oraz elektora brandenburskiego i saskiego. Jedynym ustępstwem na rzecz protestantów była zgoda cesarza na budowę tzw. "kościołów pokoju" w Świdnicy Śl., Jaworze i Głogowie. Miały one być wybudowane poza murami miast, z własnych funduszy pochodzących od ludności protestanckiej.

Redukcja kościołów zajętych przez ewangelików rozpoczęła się wkrótce po odejściu ostatnich oddziałów szwedzkich ze Śląska w 1650 roku. Katolicy przejmowali liczne kościoły, wśród których znajdowały się też wybudowane lub odbudowane ze zniszczeń wojennych przez protestantów. W latach 1650–1654 w większości księstw śląskich i państwach stanowych: bytomskim, sycowskim, milickim i żmigrodzkim przejęto od protestantów 656 świątyń.

W księstwie cieszyńskim w wyniku działania Komisji Wyznaniowej, której celem była rekatolicyzacja miejscowej ludności, w 1654 roku odebrano ewangelikom 49 kościołów i wysiedlono lokalnych pastorów. W 1663 roku przekształcono ją w tzw. komisję likwidacyjną, której zadaniem było usunięcie wszelkich śladów protestantyzmu na Śląsku Cieszyńskim. Sytuacja ewangelików uległa dalszemu pogorszeniu po sprowadzeniu do Cieszyna jezuitów w 1670 roku. Przeforsowali oni zakaz dostępu niekatolickiej szlachty do urzędów krajowych oraz prawo wymierzania grzywien za udział w protestanckich nabożeństwach. Od 1689 roku obowiązywał też zakaz udzielania ślubów niekatolikom. Mieszczanie przenosili się do Polski, na Węgry, czy do bardziej tolerancyjnego Bielska, a ci, którzy pozostali, uczęszczali na nabożeństwa do zboru ewangelickiego w Czadcy na Słowacji lub brali udział w konspiracyjnych nabożeństwach organizowanych na stokach górskich. Na całym Śląsku Cieszyńskim było kilka tzw. leśnych kościołów, znajdujących się m.in. na stokach Równicy, Bukowej i Czantorii.

Po śmierci ostatniego Piasta śląskiego, Jerzego Wilhelma, w 1676 roku, nastąpiła redukcja kościołów w księstwie legnickim, brzeskim i wołowskim. Nowy władca, cesarz Leopold I Habsburg, który wszedł w sukcesję władzy po zmarłym księciu Jerzym Wilhelmie, dokonał rekatolicyzacji księstw brzeskiego, legnickiego i wołowskiego. W wyniku tej akcji katolicy odzyskali 110 kościołów. Jedynym wyjątkiem w akcji rekatolicyzacyjnej stanowiło księstwo żagańskie, zakupione w 1646 roku przez katolickiego księcia Eugeniusza von Lobkowitza, związanego mocno z dworem cesarskim. Książę ze względów politycznych i gospodarczych nie podjął akcji rewindykacyjnej aż do 1668 roku, kiedy to pod naciskiem dworu wiedeńskiego, kurii biskupiej we Wrocławiu i opata augustianów żagańskich, Kaspra Fabriciusa, przeprowadził redukcję.

W akcji antyprotestanckiej, poza redukcją kościołów i usuwaniem ze stanowisk pastorów, usuwano także z urzędu wszystkich nauczycieli protestanckich. Ponadto pojawiły się też inne rozporządzenia administracyjne, zmierzające do narzucenia protestantom wiary katolickiej. W 1662 roku nakazano wszystkim ewangelikom obchodzić 84 święta katolickie, we Wrocławiu zakazano śpiewu pieśni protestanckich, zawierających akcenty antycesarskie i antypapieskie oraz przeprowadzono rewizję w księgarniach celem skonfiskowania literatury protestanckiej. Innowierców zmuszano do przestrzegania postów katolickich, dzieci z małżeństw mieszanych miały być wychowywane w wierze katolickiej. Wprowadzano ostre kary na tych, którzy przechodzili z wiary katolickiej na protestantyzm. Wszystkie urzędy krajowe i miejskie były zarezerwowane dla katolików. Akcja rekatolizacyjna na Śląsku przyniosła różne skutki. Prawie cały Górny Śląsk, z wyjątkiem Cieszyńskiego stał się katolicki, natomiast Kościół ewangelicki przetrwał mimo wszelkich utrudnień i represji na Dolnym Śląsku.

Sytuacja ewangelików uległa poprawie w wyniku umowy podpisanej 22 sierpnia 1707 między królem szwedzkim Karolem XII i cesarzem Józefem I Habsburgiem w Altranstadt. Umowa ta przyznawała swobody religijne, m.in. prawo odprawiania nabożeństw domowych i uczenia dzieci w szkołach ewangelickich lub przez prywatnych nauczycieli. W wyniku umowy ewangelicy odzyskali 121 kościołów w księstwach: legnickim, wołowskim, oleśnickim, oławskim i mieście Wrocławiu. Na mocy tzw. recesu egzekucyjnego z 1709 roku uzyskali zgodę na wybudowanie sześciu tzw. kościołów łaski, w tym jednego w Cieszynie.

Po podziale Śląska 1742 roku stosunki kościelne na Śląsku Cieszyńskim i Opawskim rozwijały się pod dyktando polityki dworu wiedeńskiego i określały sytuację Kościoła katolickiego w tej części diecezji wrocławskiej. Na mocy Patentu Tolerancyjnego z 1781 roku wydanego przez Józefa II Habsburga Kościół ewangelicki został oficjalnie uznany przez władze państwowe. W miejscowościach, gdzie żyło ponad 100 rodzin lub 500 wyznawców protestantyzmu, mogli ewangelicy postawić domy modlitwy i szkoły. Na mocy tego patentu już w 1782 roku powstały zbory ewangelickie w Bielsku, Bystrzycy, Jaworzu czy Wiśle. Natomiast na Śląsku pruskim protestantyzm śląski z uciskanego rozwinął się za Fryderyka II Wielkiego w Kościół wolny, ale w opinii katolików - uprzywilejowany, co jednak nie oznaczało, że panujący. W 1742 roku król zezwolił protestantom na budowę domów modlitwy, pod warunkiem posiadania odpowiedniego zabezpieczenia finansowego. Dzięki temu rozporządzeniu ewangelicy wybudowali ok. 200 kościołów, głównie na Dolnym Śląsku. W 1750 roku ewangelicy zostali zwolnieni z opłat „iura stolae” proboszczom katolickim, zapewniono też ewangelickim duchownym wstęp na cmentarze katolickie, na których chowano ewangelików . W gminach, gdzie obok świątyń katolickich znajdowały się protestanckie „domy modlitwy”, zostały one podniesione do rangi kościołów z prawem dobudowania wieży, założenia dzwonów, a przede wszystkim zorganizowania własnej parafii.

Nowe regulacje objęły również małżeństwa mieszane. Od 1743 roku księża katoliccy musieli udzielać ślubów bez obowiązku zmiany wyznania przez stronę protestancką, jak również bez obowiązku katolickiego wychowania dzieci pochodzących z małżeństwa mieszanego. Ten stan rzeczy został usankcjonowany edyktem z 1750 roku. Ustalił się zwyczaj, że synowie byli wychowywania w wyznaniu ojca, córki - w wyznaniu matki. Postanowienia te zmieniono w 1803 roku, wprowadzając wychowanie wszystkich dzieci w wyznaniu ojca, co ze względu na fakt, że w większości małżeństw mieszanych ojcami byli właśnie protestanci, uprzywilejowywało faktycznie tych drugich.

Program osadnictwa niemieckiego czyli tzw. kolonizacja fryderycjańska na ziemiach zdobytych po 1742 roku - jak się uważa w historiografii niemieckiej - był częścią większego programu modernizacji Śląska. Przeprowadzona została z rozkazu króla Fryderyka II, a jej największe nasilenie przypadło na lata 1770-1786. Nie ulega jednak wątpliwości fakt, iż ta tzw. modernizacja zakładała również wprowadzenie ludności mówiących po niemiecku na tereny zamieszkiwane wyłącznie przez ludność etnicznie polską. Plan kolonizacji polskich etnicznie terenów udał się tylko połowicznie. Oblicza się, że w czasie akcji kolonizacyjnej na Śląsku zostało osiedlonych ok. 12 tys. ludności. Ich skład narodowościowy i wyznaniowy wbrew intencjom władz pruskich nie był jednoznacznie niemiecki i ewangelicki.

Bibliografia

Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, wyd., oprac. i wstępem opatrzył ks. Maksymilian Wojtas, Katowice 1938.


Cd:

Book.png

czytaj: Stosunki wyznaniowe a narodowość | Powrót do spisu treści