Starowieyski G., Z dziejów Stolicy Świętej za pontyfikatu Grzegorza XVI (1831-1846), Kraków 1911 [ zob. Papież Grzegorz XVI, encyklika Cum primum z 9 VI 1832, s. 99-102 ]
Pytania
Jakich argumentów użył papież Grzegorz XVI dla potępienia powstania listopadowego?
Od czego - według papieża - zależało unormowanie sytuacji kościelnej pod berłem carskim?
Wyjaśnij związki encykliki "Cum primum" (9 VI 1832) [do biskupów polskich o cywilnym posłuszeństwie] z encyklikami: "Miravi vos" (15 VIII 1832) [ o liberalizmie i indyfernetyzmie] i "Singulari nos" (24 VI 1834) [o błędach ks. F. R. Lamennais].
Tło
Państwo Kościelne, zagrożone rozwojem ruchów liberalno-demokratycznych na Półwyspie Apenińskim, zmuszone było do zachowania poprawnych stosunków z imperium rosyjskim, będącym podporą Świętego Przymierza. Watykan był zmuszony spełnić oczekiwania Rosjan. Papież, na prośbę posła rosyjskiego przy Stolicy Apostolskiej - Grigorija Iwanowicza Gagarina, wydał 15 lutego 1831 r. brewe "Impensa charitas". Dokument był adresowany do polskich biskupów i wzywał ich do zaniechania angażowania się w działalność powstańczą oraz zachęcał do głoszenia posłuszeństwa wobec cara. Brewe to nigdy nie zostało ogłoszone, ponieważ feldmarszałek Iwan Dybicz uznał je za niezbyt stanowcze.
Ocena
(...) akt "Cum primum" był wymuszony na papiestwie, potępienie powstania [listopadowego] było jednak całkiem świadome i dobrowolne, wcześniej lub później w ówczesnych warunkach nieuniknione. (...) [pogląd ks. Mieczysława Żywczyńskiego]
(...) Potępienie rewolucji jako takiej, a w szczególności napiętnowanie udziału w niej duchowieństwa, zobowiązanego przecież do przeciwdziałania wszelkim tajnym organizacjom, w nich bowiem zrodziła się rewolucja, uważał papież za swój święty obowiązek. W dodatku wierzył naiwnie, iż car [Mikołaj I] rzeczywiście gotów jest dać Kościołowi swobodę, gdyby tylko duchowieństwo okazało mu lojalność. Nie mógł się też Grzegorz XVI oprzeć argumentacji płynącej z rozpaczliwej sytuacji w Państwie Kościelnym. Z rewolucją albo trzeba było walczyć wszędzie, albo zrezygnować z walki całkowicie. Otóż Grzegorz XVI z przekonania i pod wpływem okoliczności stanął przeciwko niej. Encyklika "Cum primum", tak bolesna dla Polaków, nie przyniosła jednak spodziewanych zysków. Car nigdy nie myślał o dotrzymaniu obietnic, przeciwnie, wzmógł na terenach polskich prozelityzm prawosławny i rusyfikację; jak mógł niszczył Kościół katolicki, znosząc zakony, oddając szkoły katolickie prawosławnym, przeznaczając na ich cele fundusze z sekularyzowanych dóbr kościelnych, używając małżeństw mieszanych jako środka szerzenia prawosławia. A wszystko w imię zasady, że prawosławiu jako religii państwowej należy się tolerancja, tĆmczasem zaś rzekomo "kler łaciński popełnia na każdym kroku wiele nadużyć" (...) (pogląd ks. Zygmunta Zielińskiego).
Już po upadku powstania i zniesieniu autonomii Królestwa Polskiego przez wprowadzenie Statutu Organicznego, feldmarszałek Iwan Paskiewicz, za pośrednictwem Pawła Straszyńskiego, podjął starania, by władze rosyjskie uzyskały w kurii rzymskiej brewe potępiające powstańców. Minister spraw zagranicznych Rosji Karl Robert Nesselrode wystosował 4 maja 1832 do posła Gagarina depeszę, w której pisał, że Mikołaj I uznaje, iż wpływ duchowieństwa katolickiego, tak potężny w Polsce, mógłby, gdyby był pokierowany w myśl zapatrywań roztropnych i dobroczynnych, użyczyć rządowi bardzo silnej i bardzo wydatnej pomocy [komentarz O. Beiersdorfa].
LITERATURA
Kieniewicz S., Zahorski A., Zajewski W., Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994.
Zieliński Z., Papiestwo i Papieże dwóch ostatnich wieków, PAX, Warszawa 1999 ( wyd. 3), s. 144-147.
Żywczyński M., Watykan wobec powstania listopadowego, Universitas, Kraków 1995 (wyd. 2), ss. 139.
