Kościół w okresie niewoli narodowej (do 1821 roku)

VIII. KOŚCIÓŁ W OKRESIE ROZBIORÓW PAŃSTWA POLSKIEGO I NIEWOLI NARODOWEJ

DATY I WYDARZENIA:
1767 - Początek reformy włościańskiej w dobrach Merecz koło Wilna, przeprowadzonej przez ks. Pawła Ksawerego Brzostowskiego - uważanego za praktyka teorii o panowaniu natury (fizjokratyzm Francoisa Quesnaya). Stał on na stanowisku, iż własność prywatna stanowi podstawę równowagi społecznej. Nadal chłopom wolność, samorządność i czynsz oraz zagwarantował im opiekę lekarską i dostęp do oświaty. Założył Bank Miłosierdzia.
1768-1772 - Konfederacja barska - zbrojny związek szlachty polskiej utworzony w Barze na Podolu 29 lutego 1768 roku (z inicjatorzy: biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński i marszałek nadworny koronny Jerzy August Mniszech) z zaprzysiężeniem aktu założycielskiego w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko; kurateli Rosji, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim. Celem Konfederacji było zniesienie ustaw narzuconych przez Rosję, a zwłaszcza dających równouprawnienie innowiercom (Sejm z 1768 r.). Przez niektórych historyków uważana jest za pierwsze polskie powstanie narodowe. Naczelne hasło konfederatów brzmiało: Wiara i wolność, a w kwestiach ustrojowych połączyli się w ich szeregach konserwatyści z reformatorami. Jednym z przywódców barzan był o. Marek Jandołowicz, karmelita.
14 X 1773 - Powstanie Komisji Edukacji Narodowej (KEN) (pełna nazwa: Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca) – centralnego organu władzy oświatowej powołanego w Polsce przez sejm rozbiorowy na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego. Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu instytucją w Europie. Została powołana głównie dlatego, że do 1773 r. edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. W 1773 r. zakon jezuitów został rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj, który jednak odgrywał w jej działaniu rolę "szarej eminencji". Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski.
1775 - Powołanie w Warszawie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, organu Komisji Edukacji Narodowej, upoważnionego do opracowywania programów i podręczników szkolnych. Na czele Towarzystwa stanęli: Ignacy Potocki (przewodniczący) i ks. Grzegorz Piramowicz (sekretarz). Wspierał ich m. in. ks. Onufry Kopczyński, zwany pierwszym prawodawcą języka polskiego. Wśród wielu prac wydał pionierski podręcznik "Gramatyka dla szkół narodowych", a także "Elementarz dla szkół parafialnych i narodowych".
1776-1778 - Projekt Zbioru praw sądowych na mocy Konstytucyi roku 1776 – opracowany przez Andrzeja Zamoyskiego przy współpracy Joachima Chreptowicza, biskupa płockiego Krzysztofa Hilarego Szembeka, Józefa Wybickiego, Antoniego Rogalskiego i Michała Węgrzeckiego - w strukturach państwa wyznaczał Kościołowi rolę wychowawcy społeczeństwa. Zgodnie z tymi założeniami, twórcy nowego prawa zajęli się sytuacją majątkową Kościoła i duchowieństwa, kontaktami z Rzymem, sadownictwem kościelnym i kwestią zakonów. Utrzymali uprzywilejowany status wyznania rzymskokatolickiego, zaś dla innych konfesji przyjęli pojęcie religii tolerowanej. Zachowali pozycję społeczną duchownych i nie naruszali własności kościelnej. Szczególny niepokój nuncjusza abpa Jana Andrzeja Archettiego (1775-1784) wzbudzała jednak propozycja utworzenia Trybunału Duchownego dla rozstrzygania kościelnych spraw sądowych z pominięciem Rzymu, cenzurowania bulli papieskich, usunięcia zakonnej egzempcji i ograniczenia wieku wstępowania do klasztoru (16 lat). W Zbiorze praw sądowych zwiększano pozaduszpasterskie powinności księży: mieli prowadzić księgi metrykalne, kierować szkołami elementarnymi i wystawiać świadectwa o wolności osobistej synów chłopskich. Autorzy ingerowali też w samo duszpasterstwo: zobligowali proboszczów do zachowania rezydencji, spełniania posług określonych prawem i utrzymywania w należytym stanie kościołów i cmentarzy. Stolica Apostolska, odrzucając doktrynę Kościoła państwowego, nie mogła zgodzić się na jej przejawy w Polsce. Papiestwo wyznaczało katolikom odmienny model wspólnoty - skupiony wokół następcy św. Piotra. Nuncjusz Archetti wraz z konserwatywną szlachtą i duchowieństwem oraz ambasadorem rosyjskim skutecznie - choć z różnych pobudek - zablokowali na Sejmie w 1780 r. uchwalenie nowego kodeksu praw.
1777-1780 – Ks. Hugo Kołłątaj z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej, a potem był jej rektorem (1782-1786). Wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, a także umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa. W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego [...] Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej mający swój wyraz w projekcie Konstytucji 3 maja. Kołłątaj, ujmując religię w kategoriach użyteczności społecznej, pisał: Lubo wiara chrześcijańska jest najdzielniejszym śrzodkiem w obrębach sprawiedliwości i ludzkości, źli jednak nauczyciele (...) za pomocą obłudy lub nieoświecenia pomięszali to czyste szczęśliwości źródło (...). Dlatego niemałym jest rządu krajowego interesem starać się o doskonałych nauczycielów wiary Chrystusowej, doskonałych nie tylko ze strony gruntownej nauki, ale nadto ze strony czystych obyczajów. Do Warszawy przeniósł się w 1778 roku i zgromadził tam prężny zespół publicystów, zwany kuźnicą kołłątajowską, którzy krytykowali przestarzałą strukturę polityczną i społeczną Rzeczypospolitej. Przygotowywał i uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej, obejmując w niej Wydział Skarbu i prezentując bardziej radykalne poglądy niż w okresie Konstytucji 3 Maja. Pod koniec powstania kościuszkowskiego, po szturmie Pragi 4 XI 1794 r., Kołłątaj potajemnie opuścił Warszawę. Został aresztowany przez Austriaków i osadzony w areszcie w Przemyślu (aż do 1802 r.). Później na Wołyniu współtworzył Liceum Krzemienieckiego. W latach 1807-1808 - podejrzany o kontakty z Napoleonem - był przetrzymywany w Moskwie przez Rosjan. Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, ale także jego pisma były podstawą Konstytucji 3 Maja, poruszały sprawy społeczne i władzy państwowej. Postulował m. in. dziedziczność tronu i zniesienie liberum veto.
6 X 1788-29 V 1792 - Obrady Sejmu Czteroletniego (także Sejmu Wielkiego), w czasie których m. in. uchwalono przejęcie dóbr biskupstwa krakowskiego na rzecz wojska w 1789 r., a jego biskupowi wyznaczono sto tys. rocznej pensji. W dyskusjach pojawiły się głosy postulujące ograniczenie praw i przywilejów duchowieństwa oraz sekularyzację dóbr kościelnych.
3 V 1791 - Konstytucja 3 maja - główne dzieło ustrojowe Sejmu Wielkiego. Zniosła ona podział państwa na Koronę i Litwę, wprowadzała podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zwiększyła uprawnienia mieszczan, zapowiadała poprawę doli warstwy chłopskiej, zlikwidowała konfederacje i liberum veto w Sejmie, ograniczyła prawa polityczne gołoty szlacheckiej. Nowa konstytucja zmieniła ustrój Rzeczypospolitej z monarchii parlamentarnej na monarchię konstytucyjną: po Stanisławie Auguście Poniatowskim, dziedzicznym królem Polski miał zostać elektor saski Fryderyk August, wnuk Augusta III. Konstytucja 3 Maja utrzymała się 14 miesięcy i 3 tygodnie. Obalona została przez konfederację targowicką i zbrojną interwencję Rosji w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 r. W kwestii kościelnej głosiła, że religią narodową, panującą jest i będzie wiara święta, rzymska, katolicka ze wszystkimi jej prawami.
14 V 1792 - Konfederacja targowicka - zawiązana w Targowicy na Kresach przez przywódców magnackiego obozu republikanów w celu przywrócenia starego ustroju Rzeczypospolitej, pod hasłami obrony zagrożonej wolności przeciwko reformom Konstytucji 3 maja, wprowadzającym monarchię konstytucyjną. W rzeczywistości spisek został zawiązany 27 kwietnia 1792 w Petersburgu, pod patronatem carycy Katarzyny II, która od 1768 r. występowała jako gwarantka ustroju Rzeczypospolitej. Sam tekst aktu konfederacji zredagował generał rosyjski Wasilij Stiepanowicz Popow, szef kancelarii księcia Grigorija Potiomkina. Jej zawiązanie 15 IX 1793 r. posłużyło Rosji jako pretekst do interwencji zbrojnej w Rzeczypospolitej. Większość czołowych przywódców konfederacji targowickiej zostało skazanych na śmierć i powieszonych w czasie insurekcji kościuszkowskiej, czyli narodowego powstania przeciw Rosji i Prusom (12/24 III - 16 XI 1794). 9 V 1794 r. na Rynku Starego Miasta w Warszawie powieszony został m. in. biskup inflancki Józef Kossakowski. 28 VI 1794 r. wzburzony lud warszawski dokonał samosądów na członkach konfederacji targowickiej posądzanych o zdradę. Przed Kościołem św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu został powieszony biskup wileński Ignacy Massalski. Ostatni nuncjusz w Polsce przedrozbiorowej, abp Warzyniec Litta (1793-1797), zachowywał neutralność wobec zmagających się stron. Sympatii jednak do powstania Tadeusza Kościuszki nie żywił, życząc sobie jego rychłego stłumienia dla dobra katolicyzmu. Zabójstwo biskupów kojarzyło mu się z wydarzeniami w zrewoltowanej Francji, prowadzącymi Kościół do ruiny.
1772, 1793 i 1795 - Pierwszy, drugi i trzeci rozbiór Polski. Państwo polskie przestało istnieć. Żartownisie epoki Oświecenia ostrzyli swój dowcip na nieszczęściach Rzeczypospolitej. Fryderyk II, król pruski, protestant i jeden z najbardziej wścibskich sąsiadów Polski, pisał chełpliwie: spożyjemy (...) jedną hostię – Polskę, i jeżeli nie zbawi to naszych dusz, to na pewno będzie z wielka korzyścią dla naszych państw. W 1796 r. zlikwidowana została nuncjatura w Warszawie. Przed Stolicą Apostolską stanęło zadanie ułożenia spraw Kościoła na ziemiach polskich w odmiennych warunkach politycznych. Klęska Rzeczpospolitej, choć dla Watykanu była wydarzeniem przykrym, to nieuniknionym i nie najwyższej wagi. W obliczu rewolucji we Francji i józefinizmu w Austrii, papieże byli zmuszeni szukać pomocy w krajach niekatolickich - Rosji i Prusach - gwarantach starego porządku. Tym samym los katolickiej Polski został przysłonięty polityką nakierowaną na pozyskanie wsparcia owych państw.
1783 - Pius VII, udzielając Polsce w okresie rozbiorów moralnego poparcia, rozciągnął na cały Kościół uroczystość św. Jana Kantego i zobowiązał duchowieństwo do modlitwy w intencji Polski.
1794 - Śmierć ostatniego prymasa I Rzeczpospolitej, abpa Michała Jerzego Poniatowskiego, przewodniczącego Komisji Edukacji Narodowej i członka Rady Nieustającej (od 1776), wspierającego działania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zmarł on podczas powstania kościuszkowskiego po krótkiej chorobie. Pogłoski o jego rzekomej zdradzie na rzecz króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma II i, w konsekwencji, śmierci samobójczej, były skutkiem zręcznych manipulacji lewicy powstańczej, mającej na celu skompromitowanie w oczach opinii publicznej człowieka uznanego przez nią za politycznego wroga. Propaganda ta odniosła pożądany skutek, bo powszechne przeświadczenie o zdradzie i samobójstwie prymasa trwa do dzisiaj i trudne jest do wykorzenienia. Po Warszawie krążyły wtedy przyśpiewki, pochodzące z radykalnych kół "jakobińskich" : My, Krakowiacy, nosim guz u pasa, powiesim sobie, króla i prymasa. Książę Prymas zwąchał linę. Wolał proszek niż drabinę.
1795-1807 - Zburzenie – w duchu samodzierżawia, józefinizmu i protestanckiego państwa – polskiej organizacji kościelnej w zaborze rosyjskim, austriackim i pruskim. Austria, uczestnicząc w dwóch rozbiorach (1772,1795), zajęła arcybiskupstwo lwowskie, biskupstwo przemyskie, znaczną część biskupstw: krakowskiego i chełmskiego, skrawki diecezji: kamienieckiej, poznańskiej, płockiej oraz archidiecezji gnieźnieńskiej. Na przejętym terenie zapanował józefinizm. Dostosowując granice diecezji do granic państwa, Józef II w 1783 r. samowolnie utworzył diecezję tarnowską, kanonicznie erygowaną dopiero w 1786 r. Duchowni zostali podporządkowani państwu, dla którego stawali się urzędnikami. Państwo odpowiadało za ich wykształcenie (seminarium generalne we Lwowie). Zmalała liczba zakonów; księżom zabroniono kontaktow z Rzymem; sprawy małżeńskie oddano sądom świeckim. Prusy, zagarniając terytoria polskie, wchłonęły arcybiskupstwo gnieźnieńskie (bez części małopolskiej), diecezje: poznańską ( bez części archidiakonatu warszawskiego), chełmińską, warmińską, włocławską, płocką oraz niewielkie części biskupstw: krakowskiego, łuckiego, wileńskiego i żmudzkiego. Władcy Prus chcieli uczynić z Kościoła katolickiego narzędzie w polityce państwa. Zakazano kontaktów z Rzymem; państwo ustaliło pensje dla duchownych; ograniczano ich prawa i przywileje. Powszechne Prawo Krajowe (Allgemeines Landrecht) z 1794 r. poddawało Kościół katolicki w Prusach pod ścisłą kontrolę państwa. Biskupi zostali zobowiązani przedstawiać listy pasterskie do cenzury, obostrzono królewską zgodę na publikację pism papieskich. Język niemiecki wprowadzono do seminariów duchownych i ściśle egzekwowano jego znajomość. Zabór rosyjski pod względem kościelnym objął diecezje: smoleńską, inflancką, wileńską, kijowską, kamieniecką, łucką i żmudzką. Caryca Katarzyna II powołała do istnienia diecezję białoruską (1773) bez papieskiego zezwolenia. Otrzymało je natomiast arcybiskupstwo-metropolia w Mohylewie (1782), które objęło swym zasięgiem katolików w całym imperium rosyjskim. Na metropolitę wybrany został bp Stanisław Bohusz-Siestrzeńcewicz, sufragan wileński oddany imperatorowej. Po dwóch kolejnych rozbiorach Katarzyna II, nie oglądając się na Stolicę Apostolską, dokonała reorganizacji biskupstw łacińskich. Ukazem z 1795 r. diecezję wileńską przyłączyła do inflanckiej, a kijowską, kamieniecką i łucką zastąpiły biskupstwa: pińskie i latyczowskie (ten stan trwał do 1796 r.). Caryca skutecznie ograniczała wpływy Rzymu na jej katolickich poddanych. W 1798 r. car Piotr I utworzył w Petersburgu Departament do spraw Kościoła katolickiego oraz postanowił, że granice metropolii mohylewskiej będą się pokrywały z granicami państwa, zaś na miejsce diecezji: inflanckiej, smoleńskiej i kijowskiej powstaną dwie nowe - ze stolicami w Mińsku i Żytomierzu. Wraz z rozbiorami polski Kościół katolicki stanął przed nieznanymi mu dotąd wyzwaniami. Określały je przystosowanie do nowej rzeczywistości politycznej i opór wyrażony w popieraniu walki niepodległościowej, a także stosunek do przemian nowoczesnego świata. To zaś zasadniczo i jakościowo wpłynęło na jego dalszą historię.
1807-1824 – Działalność ks. Stanisława Staszica nas rzecz rozwoju nauki (członek Izby Edukacyjnej i Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, współorganizator Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach) i przemysłu (dyrektor generalny Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego, autor planu rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, mecenas i promotor wynalazcy Abrahama Sterna) oraz poprawy położenia chłopów (założyciel Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego). Autor Przestróg dla Polski (1790). Przez niemal 20 ostatnich lat życia Staszic nie pełnił posługi pasterskiej i nie nosił sutanny.
VII. 1807 - Konstytucja Napoleona dla Księstwa Warszawskiego, podpisana w Dreźnie, stanowiła, że religia rzymskokatolicka jest religią stanu (art. 1), zapewniała wolność religijną dla wszystkich (art. 2),ogłaszała organizację kościelną Księstwa, w składzie jedna metropolia (gnieźnieńska) i siedem biskupstw (gnieźnieńskie, poznańskie, włocławskie, płockie, chełmińskie, warszawskie i wigierskie). Dla stosunków państwo-Kościół niezwykle istotny był artykuł 69. Konstytucji, w którym stwierdzono, że kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego. Oznaczało to zapowiedź ślubów cywilnych i kontroli agend kościelnych przez państwo.
19 XI 1810 i 11 I 1811 - Sekularyzacja dóbr kościelnych na Śląsku.
1815 - Powstanie Królestwa Polskiego, połączonego unią personalną z Rosją. Według Konstytucji dziedzicznym królem Polski był cesarz Rosji, a jego namiestnikiem w Warszawie - jeden z książąt domu panującego. Religia katolicka miala cieszyć się specjalną troską rządu, bez naruszenia wolności innych wyznań |(teoretycznie).
18 III 1817 - Dekret cara Aleksandra I O stopniu nadzoru i opieki rządu nad duchowieństwem rzymskokatolickim. Car uzależnił całkowicie Kościół katolicki w Królestwie Polskim od rządu. Dokument został zredagowany przez ministra Stanisława Kostkę Potockiego, który idąc za artykułem 12. Konstytucji, iż duchowieństwo wszystkich wyznań jest pod protekcją i dozorem praw i rządu, uzależnił w nim Kościół katolicki od Komisji Wyznań i Oświecenia. Dekret stanwił, że nominacja biskupów należy do kompetencji krola. Co więcej, bez zgody rządu nikt nie mógł zostać nawet proboszczem i nikt nie mógł wstąpić do klasztoru przed upływem 24. roku życia; nie mogło też nastąpić erygowanie nowej parafii, nie wolno było ogłaszać bulli papieskich. Potocki był również autorem prześmiewczej dla duchowieństwa Podróży do Ciemnogrodu.
12 III 1818 - Bulla Militantis ecclesiae papieża Piusa VII – Warszawa wyniesiona do godności arcybiskupstwa i metropolii.
6 X 1818 - Breve Romani Pontifices papieża Piusa VII – nadanie metropolicie warszawskiemu Franciszkowi Malczewskiemu i jego następcom tytułu Prymasa Królestwa Polskiego i prawo noszenia szat purpurowych. Nie było to przeniesienie urzędu i tytułu Prymasa Polski z Gniezna do Warszawy ( metropolita gnieźnieński był nadal prymasem Polski ).