Kościół w okresie niewoli narodowej (1821-1918)

IX. KOŚCIÓL W OKRESIE NIEWOLI NARODOWEJ (1821-1918)

DATY I WYDARZENIA:

16 VII 1821 - Bulla De salute animarum papieża Piusa VII – Regulacja organizacji terytorialnej Kościoła katolickiego w Prusach: Poznań stał się metropolią i został złączony równorzędnie z metropolią gnieźnieńską (jeden biskup, dwie kapituły, kurie biskupie i seminaria duchowne). Jedyną ich sufraganią było biskupstwo chełmińskie. Diecezja wrocławska została wyjęta z metropolii gnieźnieńskiej i podporządkowana bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Prusy podjęły rokowania ze Stolicą Apostolską w 1816 r. (po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.). Celem ustaleń było dostosowanie granic prowincji kościelnych do nowego podziału terytorialnego państwa. Państwo pruskie nie chciało zawrzeć konkordatu ze Stolicą Apostolską, kompromis został osiągnięty w 1821 r., kanclerz Karl August von Hardenberg podpisał go 25 III 1821 r. Później papież ogłosił wymienioną wyżej bullę, która została opublikowana w pruskim "Dzienniku ustaw" z zaznaczeniem, że król wyraża zgodę i pozwala ogłosić.
29/30 XI 1830-21 X 1831 - Powstanie listopadowe poparte najbardziej entuzjastycznie przez biskupa krakowskiego Karola Skórkiewicza (po upadku powstania został skazany na wygnanie do Opawy na Śląsku). Co więcej, biskupi jako senatorowie Królestwa Polskiego podpisali 25 I 1831 r. akt detronizacji cara Mikołaja I. W armii powstańczej służyło 340 księży, zakonników i kleryków, w tym 145 kapelanów. Ich szczególnym zadaniem było podtrzymywanie woli walki. Najsłynniejszym kapelanem, powstania listopadowego był ks. Adam Loga, który wziął udział w bitwie pod Grochowem ubrany w czarną sutannę, przykrytą komżą, ze stułą na szyi, a na piersiach ze szkaplerzem. Wołał: Bracia, za wiarę i Ojczyznę, za Boga i wolność, dzisiaj zginąć lub zwyciężyć trzeba. Ks. Loga zginął w bitwie pod Szawlami, gdy usiłował poderwać powstańców do ataku. Budzeniem powszechnej świadomości patriotycznej wśród mieszkańców Warszawy zajęło się Towarzystwo Patriotyczne, powstałe 1 XII 1830 r., m. in. z inicjatywy pijara, ks. Kazimierza Pułaskiego.
9 VI 1832 - Encyklika Cum primum Grzegorza XVI – potępienie siewców podstępu i kłamstwa, którzy wywołali polskie powstanie[ listopadowe ] przeciwko prawowitej władzy pod pretekstem religii. Czy dyplomacja watykańska sprzyjała Polakom w walce o wolność? Czy Stolica Apostolska darzyła jakimś szczególnym uczuciem naród, który przez wieki deklarował bezwzględną wierność Kościołowi? Stosunek Grzegorza XVI do sprawy polskiej nacechowany był pragmatyzmem wynikającym z globalnej polityki europejskiej. Mesjanistyczny zryw Polaków – jak zauważył ks. Mieczysław Żywczyński w książce pt. "Watykan wobec powstania listopadowego" - zderzył się z brutalnością politycznych realiów.
1833 - Ks. Piotr Ściegienny, pijar, rozpoczął, prawdopodobnie przekonany przez emisariuszy ruchu niepodległościowego, agitację rewolucyjną wśród chłopów Lubelszczyzny, gdzie był duszpasterzem, i Kielecczyzny, skąd pochodził i gdzie miał wielu przyjaciół. Zwerbował do współpracy znaczną część duchowieństwa i inteligencji małomiasteczkowej, nawiązał kontakt z organizacjami rewolucyjnymi i niepodległościowymi (np. Związek Narodu Polskiego). Swoje poglądy rozpowszechniał w kopiowanych ręcznie broszurkach, które rozprowadzano wśród chłopstwa. W porozumieniu z innymi organizacjami patriotycznymi wyznaczył na październik 1844 r. termin wybuchu powstania chłopskiego. Jednak po otwartym wystąpieniu Ściegiennego do mas chłopskich 24 października we wsi Krajno pod Kielcami carska policja, od dawna badająca jego działalność dzięki setkom donosów od zaniepokojonej szlachty i inteligencji, aresztowała go i doprowadziła do dekonspiracji Związku Chłopskiego, udaremniając powstańcze plany. Fale aresztowań objęły setki chłopów. W 1846 r., po długim śledztwie, ks. Piotr Ściegienny został skazany na śmierć i wyłączony ze stanu duchownego. W ostatniej chwili przed egzekucją został jednak dostarczony carski akt łaski, zamieniający karę śmierci na chłostę i bezterminową katorgę, co, według świadków, spotkało się z wyraźnym sprzeciwem ze strony samego skazańca. Został zesłany do kopalni w Nerczyńsku. Powrócił do Polski z Sybiru w 1871 r. Udało mu się odzyskać utracone godności kapłańskie. W świetle zachowanych dokumentów trudno jednoznacznie określić poglądy ks. Ściegiennego. Szczęście wieczne można było uzyskać - według niego - tylko przez walkę z Moskalami.
1836 - Powstanie w Paryżu Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa, założonego przez byłych powstańców: o. Piotra Semenenkę i o. Hieronima Kajsiewicza. Zmartwychwstańcy odegrali niebagatelną rolę w życiu religijnym polskiej emigracji. Zajęli się pracą w parafiach oraz prowadzeniem szkół i internatów dla chłopców. W czasie rozbiorów byli swoistym łącznikiem pomiędzy polskim duchowieństwem a Stolicą Apostolską, informując kolejnych papieży o prześladowaniach Kościoła na ziemiach polskich. O. Hieronim Kajsiewicz opiekował się w Rzymie Zgromadzeniem Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP, założonym w Rzymie (1854-1857) z inicjatywy Józefy Karskiej i Marceliny Darowskiej. Niezależnie od ośrodka zmartwychwstańczego powstały nazaretanki, założone w Rzymie przez Franciszkę Siedliską. W kraju - pod zaborami powstali albertyni i albertynki (b. Albert Adam Chmielowski), Służebniczki (Edmund Bojanowski), michaelici i michaelitki (ks. Zygmunt Gorazdowski), pasterki (Maria Karłowska); rozwinął się ruch honoracki - 22 zgromadzenia bezhabitowe (o. Honorat Koźmiński, Zofia Truszkowska).
1836 - Powstanie Collegium Marianum , czyli gimnazjum biskupiego w Pelplinie, które stało się ostoją polskości na Pomorzu.
1839 - Początek zatargu metropolity gnieźnieńskiego i poznańskiego Marcina Dunina z władzami pruskimi o tzw. małżeństwa mieszane. W wyniku wyroku sądowego Dunin znalazł się na 6 miesięcy w twierdzy kołobrzeskiej. Epilogiem sprawy był list pasterski arcybiskupa z 27 VIII 1840 r. Powiadamiał w nim księży i wiernych o swoim powrocie z uwięzienia oraz o przyznaniu przez króla pruskiego wolności co do błogosławienia małżeństw mieszanych z żądaniem deklaracji o katolickim wychowaniu potomstwa.
1843 - Początek działalności Towarzystw Wstrzemięźliwości i Trzeźwości na Górnym Śląsku - inicjatywy cieszącej się poparciem duchownych: ks. Jana Alojzego Ficka, ks. Ludwika Markiefki, ks. Antoniego Stabika, ks. Bernarda Purkopa, o. Szymona Brzozowskiego, a pod koniec XIX wieku - ks. Józefa Czempiela. W Galicji - w tym samym czasie - propagandą abstynencji zajmowali się abp Józef Bilczewski, bp Józef Wojtarowicz, ks. Bronislaw Markiewicz i ks. Wincenty Smoczyński. Ruch abstynencki w zaborze rosyjskim propagował przede wszystkim o. Beniamin Szymański.
27 II 1846 - Breve Inter gravissimas papieża Grzegorza XVI – potępienie udziału duchowieństwa w powstaniu narodowym w Galicji (Jakub Szala kierował w okolicach Jasła wystąpieniami chłopskimi zwanymi rzezią galicyjską, skierowanymi przeciwko właścicielom majątków i dworom szlacheckim oraz księżom).
3 VIII 1847 - Konkordat Piusa IX z Rosją - papieżowi chodziło o obsadzenie stolic biskupich pod berłem carskim i względną choćby poprawę warunków bytu i działalności tamtejszego Kościoła. W 1866 r. konkordat został zakwestionowany przez cara, który zakazał wszelkiego porozumiewania się z Rzymem. Rosja wznowiła kontakty ze Stolicą Apostolską dopiero po wyborze Leona XIII (w latach 1880-1882).
1848-1849 - Ks. Jan Alojzy Ficek, znany duszpasterz trzeźwości z Piekar Śląskich i autor popularnego modlitewnika, wydaje "Tygodnik Katolicki" - jedną z pierwszych gazet w języku polskim na Górnym Śląsku.
1860 - Powstanie kasyna katolickiego w Bytomiu z inicjatywy ks. Norberta Bonczyka - miejsca spotkań młodzieży i organizowania wieczornic.
1850 - Konstytucja pruska zagwarantowała Kościołowi katolickiemu całkowita swobodę. Artykuły 15, 16, 18 przyznawały mu prawo suwerennego zarządzania swymi agendami.
1854 - Założenie pierwszej polskiej parafii etnicznej w Pannie Maryi w Teksasie w Stanach Zjednoczonych. Bardzo liczna emigracja polska w tym kraju cierpiała na brak polskich kapłanów. Zdarzało się, że miejscowi biskupi oddawali kościoły, wybudowane i zorganizowane przez polskich emigrantów, innym grupom narodowościowym. Na tym tle doszło do zatargu w Scranton między biskupem i Polakami, do którego włączył się emigrant z Galicji, ks. Franciszek Hodur. Polscy osadnicy domagali się od Rzymu własnego biskupa. Wobec sprzeciwu Kongregacji Rozkrzewiania Wiary ks. Hodur utworzył w 1898 r. Polski Narodowy Kościół Katolicki.
1863 - Concordia - ugoda między stroną katolicką i greckokatolicką, aprobowana przez papieża Piusa IX, odnośnie do sprawowania sakramentów.
1863-1864 - Powstanie styczniowe. Stoczono 1229 potyczek i bitew. Nie nadeszła żadna pomoc z zagranicy, na jaką liczono, zwłaszcza z Francji. Mocarstwa zachodnie poprzestały na wydaniu bardzo ogólnych deklaracji dyplomatycznych, uważając polską insurekcję za wewnętrzną sprawę imperium rosyjskiego. Jedynie papież Pius IX w swojej mowie tronowej z 24 IV 1864 r. ostro wystąpił w obronie Polaków: (...) sumienie mnie nagli, abym podniósł głos przeciwko potężnemu mocarzowi, którego kraje rozciągają się aż do bieguna (...). Monarcha ten prześladuje z dzikim okrucieństwem naród polski i podjął dzieło bezbożne wytępienia religii katolickiej w Polsce.. Po powstaniu tysiące Polaków wyruszyło w okrutną drogę na Syberię. Represjom zostało poddanych około 5 % księży z Królestwa Polskiego oraz około 6 % z Litwy i Białorusi. Na śmierć skazano blisko 30 księży, na katorgę zaś około stu. Metropolita warszawski Zygmunt Szczęsny Feliński, który stanął w otartej opozycji wobec rosyjskich władz rządowych, został zesłany na 20 lat do Jarosławia nad Wołgą. Represje dotkliwie dotknęły też Kościół unicki na Chełmszczyźnie i Podlasiu (kasata).W 1864 r. formalnie zniesiono zarówno nazwę Królestwo, jak i nazwę Polska. Car zrezygnował ze swych obowiązków króla Polski, a Warszawa stała się stolicą Kraju Nadwiślańskiego (Priwislinskowo Kraja).
1871 - Powstanie Związku Spółek Zarobkowych, zrzeszającego spółki polskie w Poznańskiem i na Pomorzu. Związkiem kierowali kolejno księża: Augustyn Szamarzewski i Piotr Wawrzyniak.
11-14 V 1873 - Ustawy majowe Kulturkampfu w Prusach: 1) o wykształceniu duchowieństwa i nominacjach na placówki duszpasterskie, zatwierdzanych przez władze państwowe, 2) o ograniczeniu władzy dyscyplinarnej Kościoła na rzecz nadzoru państwowego (Królewski Trybunał dla Spraw Kościelnych, 3) o wystąpieniach z Kościoła. Każdy kandydat do seminarium był zobowiązany do złożenia egzaminu z kultury niemieckiej.
1874-1875 - Ustawy Kulturkampfu o charakterze represyjnym – banicja dla księży, którzy byli przeciwni ustawom majowym; przejęcie przez państwo zarządu majątku kościelnego; zniesiono prawie wszystkie zakony (poza zajmującymi się pracą charytatywną); odebrano Kościołowi nadzór nad szkołami. Arcybiskup gnieźnieński i poznański Mieczysław Halka Ledóchowski znalazł się w więzieniu. Wykonawcą programu Kulturkampfu w Prusach był od 1873 r. minister wyznań Adalbert Falk, liberał, skrupulatny, ale pozbawiony wyobraźni prawnik. W parlamentach Prus i Rzeszy partia Centrum wzięła na siebie cały ciężar walki o swobody kościelne. W latach 1880-1887 ukazywały się tzw. ustawy łagodzące ustawodawstwo Kulturkampfu. Nigdy jednak prawnie go nie anulowano. Ostateczny bilans Kulturkampfu okazał się korzystny dla strony polskiej, gdyż nastąpiło umocnienie wpływu Kościoła na polskie życie publiczne.
1875 - Opór unitów podlaskich wobec władz rosyjskich. Mimo nakazu przejścia na prawosławie unici wykradali się na nabożeństwa do kościołów katolickich.
1880 - Założenie w zaborze pruskim (Wielkopolska, Pomorze, Warmia i Mazury, Śląsk) Towarzystwa Czytelni Ludowych (TCL) - organizacji oświatowej, która szerzyła oświatę wśród polskiej ludności, zakładała biblioteki i czytelnie oraz organizowała odczyty. Sekretarzem TCL-u był ks. Antoni Ludwiczak, który - w opinii Barbary Dąbrowskiej - zapalał światło w mroku, budził życie polskie (...)..
24 XII 1882 - Umowa Leona XIII z carem Aleksandrem II, po zerwaniu stosunków dyplomatycznych Rosji i Stolicy Apostolskiej w 1877 r. – rząd rosyjski zgodził się na mianowanie nowych biskupów i uwolnienie więzionych biskupów w Rosji.
Przełom XIX i XX wieku - Rozwój ruchu mariawickiego w Polsce, z siedzibą władz w Płocku - wspólnoty religijnej, która wyłoniła się z Kościoła rzymskokatolickiego na terenie zaboru rosyjskiego, a którego zwolennicy deklarowali pragnienie naśladowania życia NMP (Maria vitae). Twórcami wspólnoty byli przede wszystkim: siostra zakonna (honoratka), Maria Franciszka Felicja Kozłowska, zwana przez mariawitów Mateczką, która - jak wierzą - otrzymała w latach 1893-1918 szereg objawień "Dzieła Miłosierdzia Bożego" i pierwszy biskup Kościoła mariawitów, ks. Jan Maria Michał Kowalski. Po śmierci założycielki we wspólnocie zostały wprowadzone liczne zmiany doktrynalne, które stały się później przyczyną głębokiego rozłamu doktrynalnego i organizacyjnego w łonie mariawityzmu w 1935 r. Po zwycięstwie wewnętrznej opozycji, przeciwnej reformom, abp Kowalski został zdjęty z urzędu i przymusem usunięty z Płocka do niedalekiego klasztoru mariawickiego w Felicjanowie koło Bodzanowa, gdzie kontynuował działalność duszpasterską stojąc na czele tych wyznawców mariawityzmu, którzy dochowali mu wierności. W ten sposób powstały dwa wyznania: Starokatolicki Kościół Mariawitów (płocki) i Kościół Katolicki Mariawitów (felicjanowski), których przedstawiciele przystąpili do wzajemnej polemiki, często bardzo gwałtownej. Do jednej z głównych przyczyn tego rozłamu należała rozbudowa kultu założycielki mariawityzmu (oddawanie jej boskiej czci) zaprowadzona po jej śmierci przez abpa Kowalskiego. Jednym z charakterystycznych wyznaczników religijności mariawickiej, wyrażających feministyczny charakter tego ruchu religijnego, jest kapłaństwo kobiet. Pierwsze święcenia sióstr zakonnych na diakonise i kapłanki odbyły się w mariawickiej Świątyni Miłosierdzia i Miłości w Płocku w Wielki Czwartek, 28 III 1929 r. Wówczas abp Kowalski udzielił święceń diakonatu a następnie kapłaństwa dwunastu siostrom, zaś swą małżonkę, siostrę Izabellę Wiłucką-Kowalską wyświęcił również na arcykapłankę, udzielając jej godności biskupiej. Kongregacja Świętej Inkwizycji na polecenie papieża Piusa X, dekretem z 5 XII 1906 r., wyklęła Kowalskiego i Kozłowską, a niebawem taka sama kara spotkała innych księży mariawickich. Strona rzymskokatolicka ocenia, iż powstanie mariawityzmu było na rękę zaborcy. Wprawdzie nie udało mu się go bowiem pozyskać dla swoich celów, ale przez sam fakt swego istnienia osłabiał on Kościół katolicki i czynił z ruchu szczególnego rodzaju, bo nieświadomego, sojusznika.
15 V 1891 - Ogłoszenie przez papieża Leona XIII encykliki Rerum novarum - Magna Charta katolickiej nauki społecznej, w której zarysował wpływy koncepcji solidaryzmu społecznego jako prawa podmiotowego i traktującego własność jako funkcję społeczną. Encyklika była reakcją na rosnące wpływy ruchów socjalistycznych i komunistycznych wśród katolickich robotników oraz owocem idei Leona XIII przystosowanej odnowy (accomodata renovatio) Kościoła. Pod wpływem Rerum novarum na ziemiach polskich powstały liczne katolickie stowarzyszenia robotnicze o charakterze zawodowym, samopomocowym i oświatowym, np. w Galicji - Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Społeczne (1897), Stronnictwo Katolicko-Narodowe (1898), Związek Katolickich Stowarzyszeń Robotniczych i Rzemieślniczych (1904), Polski Związek Zawodowy Robotników Chrześcijańskich (1906); w zaborze pruskim - Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich (1893), Związek Stowarzyszeń Katolickich Kobiet Pracujących (1906), Zjednoczenie Zawodowe Polskie (1908), Związek Wzajemnej Pomocy Robotników Górnośląskich (1889); w zaborze rosyjskim - Stowarzyszenie Chrześcijańskich Robotników (1905) i Polski Związek Katolicki (1905).
1893 - Ks. Stanisław Stojałowski założył Stronnictwo Chłopskie, stojące na gruncie katolickim i narodowym. Zaniepokojone władze kościelne uznały jego inicjatywę za niezgodną z powołaniem. Na indeksie znalazły się wydawane przez niego gazetki: "Wieniec" i "Pszczółka". W 1896 r. utworzył Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe - radykalne, zwrócone ku robotnikom. Był on także inicjatorem zakładania na galicyjskiej wsi kółek rolniczych i sklepów wiejskich. Obok niego pojawił się następny społecznik - twórca spółdzielni zapomogowo-pożyczkowych - ks. Franciszek Stefczyk. Nazwano je kasami Stefczyka. Pierwsza z nich pojawiła się w 1890 r. w Czernichowie. Na początku XX wieku w blisko tysiącu czynnych spółdzielni kredytowych w Galicji na czele spółek stało 522 księży.
20 V 1901-1902 - Strajk 118 dzieci wrzesińskich. Skierowany był przeciw germanizacji szkoły, głównie przeciw modlitwie i nauce religii w języku niemieckim. Obejmował również protest rodziców przeciw biciu dzieci przez pruskie władze szkolne. Ich rodziców władze niemieckie ukarały więzieniem i grzywnami. Przywódcą duchowym strajku był ks. Jan Laskowski, katecheta wrzesiński,.
1906 - W Warszawie, w pałacu arcybiskupim, odbyła się pierwsza konferencja Episkopatu prowincji warszawskiej (bez zgody władz). Ustalono, że duchowni nie powinni mieszać się do spraw politycznych, wiązać się z partiami politycznymi i przyjmować urzędów (bez akceptacji biskupów).
1910 - Ponowienie przez rząd carski zakazu utrzymywania korespondencji biskupów ze Stolicą Apostolską w związku z ogłoszeniem papieskich tekstów o modernizmie.
11 III 1917 - Warszawa – zjazd biskupów z trzech zaborów z okazji stulecia metropolii warszawskiej – zamanifestowanie symbolicznej jedności ziem polskich na odcinku kościelnym.
12 X 1917 - W 3-osobowej Radzie Regencyjnej, powołanej przez cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, obok Józefa Ostrowskiego i księcia Zdzisława Lubomirskiego zasiadł abp Aleksander Kakowski. Był on inicjatorem wydanego przez Radę Regencyjną, a podpisanego przez biskupów manifestu, zapowiadającego zjednoczenie ziem polskich, utworzenie rządu i powołanie Sejmu.
V 1918 - Do Polski przybył wizytator apostolski ks. Achille Ratti. Jego przyjazd przyjęto jako zapowiedź rychłego odrodzenia ojczyzny.

TERMINOLOGIA:
Ancien régime (fr. stare rządy) – nazwa absolutystycznego systemu społeczno-politycznego, który istniał we Francji za panowania dynastii Walezjuszów i Burbonów (XIV-XVIII wiek). Określenie Ancien régime w czasie rewolucji francuskiej stało się synonimem rządów przedrewolucyjnych.
Egzempcja - określenie pochodzące z prawa kanonicznego, oznaczające przeniesienie osoby albo zespołu osób (np. zakonu) spod jurysdykcji jednego przełożonego kościelnego pod władzę innego, najczęściej wyżej postawionego w hierarchii.
Kulturkampf (z niem. "walka kulturowa") - nazwą tą powszechnie określa się wydarzenia w Cesarstwie Niemieckim w latach 1871 - 1878, kiedy to kanclerz Otto von Bismarck usiłował doprowadzić do ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego w państwie. Termin ten jednak bywa stosowany również w odniesieniu do konfliktów obyczajowych i kulturowych w innych miejscach i w innych czasach.
Liberum veto (łac. wolne nie pozwalam) - zasada ustrojowa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, dająca prawo każdemu z posłów biorących udział w obradach sejmu do zerwania ich i unieważnienia podjętych na niej uchwał. Zostało zniesione przez Konstytucję 3 Maja, która wprowadziła zasadę większościową na stałe. Wbrew powszechnej opinii, zerwanie sejmu nie polegało na wypowiedzeniu słów liberum veto, tylko sisto activitatem (łac. wstrzymuję czynność).
Mariawityzm - nazwa od łacińskich słów Mariae vitam (imitantes) - Maryi życie (naśladujący).
Modernizm - nurt w filozofii i teologii katolickiej przełomu XIX i XX wieku. Głównymi przedstawicielami modernizmu katolickiego byli teologowie Alfred Loisy, autor książki L'Évangile et l'Église (1902) oraz George Tyrell, a także filozofowie Maurice Blondel i Edouard Le Roy, jednak żaden z nich nie używał nazwy "modernizm" w odniesieniu do swoich poglądów. Modernizm został potępiony przez papieża Piusa X w encyklice Pascendi Dominici gregis i w dekrecie Lamentabili Sane . W tym ostatnim dokumencie Pius X określił modernizm jako sumę wszystkich herezji. Określenie to nie znaczy, że modernizm jest połączeniem dotychczasowych herezji, ale wskazuje, że nurt ten - zdaniem papieża - podkopuje doktrynę Kościoła katolickiego w groźniejszy i bardziej perfidny sposób niż inne herezje. Zamiast krytykować poszczególne dogmaty, moderniści negowali istnienie niezmiennej prawdy i sens Urzędu Nauczycielskiego Kościoła.
Niebłagonadiożnoje - zasada ograniczania lub zakwestionowania wszystkiego, co nieprawosławne, nierosyjskie i nieposłuszne carowi.
Sprawa tzw. małżeństw mieszanych - Pruskie prawo stanowiło, że synowie przyjmują religię ojca, a córki matki. Prawo kościelne wymagało w takim przypadku wychowania wszystkich dzieci w duchu religii katolickiej.