Kościół w okresie PRL-u (do 1956 roku)

XII. KOŚCIÓŁ W PRL – W EPOCE MISTERIUM INIQUITATIS

DATY I WYDARZENIA:
8 XII 1944 - Ks. Michał Pilipiec - kapelan i żołnierz Armii Krajowej, pierwszy ksiądz zamordowany przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa w Rzeszowie na terenie Polski lubelskiej. W śledztwie był torturowany. Sutanna jego była w wielu miejscach popękana. Na ciele miał wiele ran. Wił się z bólu. Represje i zbrodnie komunistów względem Kościoła były ukrywane i niedostępne dla jakichkolwiek badań historyków do 1989 r. W trzytomowym "Leksykonie duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989", zredagowanym w latach 2002-2006 pod kierunkiem ks. Jerzego Myszora, znalazły się 820 biogramy, opracowane na materiałach źródłowych, które przypominają męczeńską drogę ludzi Kościoła w czasach PRL. Autorzy biogramów poszli za sugestią Ojca Świętego Jana Pawła II, który wzywał, ażeby Kościoły lokalne, zbierając konieczną dokumentację, uczyniły wszystko dla zachowania pamięci tych, którzy ponieśli męczeństwo. Jest to ważny przyczynek do upublicznienia prawdy o okresie władzy komunistycznej. Na każdym etapie sprawowania przez nią władzy w Polsce Kościół był z Narodem i cierpiał razem z Nim (Leszek Żebrowski).
24 III 1945 - Ukazanie się pierwszego numeru "Tygodnika Powszechnego" - katolickiego pisma społeczno-kulturalnego, powstałego z inicjatywy arcybiskupa krakowskiego Adama Stefana Sapiehy. W latach 1945-1999 jego redaktorem naczelnym był Jerzy Turowicz. Od 1999 roku do dziś redaktorem naczelnym jest ks. Adam Boniecki. Do 1953 r., kiedy zamknięty został przez władze komunistyczne za odmowę publikacji odredakcyjnego nekrologu Stalina, "Tygodnik" wydawany był przez Kurię Metropolitalną. Od wznowienia w grudniu 1956 r. formalną odpowiedzialność za pismo przejęła grupa katolików świeckich. W pierwszych latach powojennych "Tygodnik Powszechny", w którego zespole znalazły się tak wybitne indywidualności, jak Antoni Gołubiew, Stanisław Stomma, Zofia Starowieyska-Morstinowa, Hanna Malewska, Paweł Jasienica, Stefan Kisielewski (Kisiel), Jacek Woźniakowski, Jan Józef Szczepański czy Zbigniew Herbert, wyrobił sobie pozycję pisma niezależnego, otwarcie broniącego wartości zagrożonych przez system komunistyczny przede wszystkim dotyczących religii i kultury. Tutaj od 1949 roku publikował artykuły i wiersze młody ksiądz Karol Wojtyła, który także w następnych latach pozostał - jako biskup, arcybiskup metropolita krakowski i kardynał - autorem i przyjacielem pisma.
16 VII 1945 - List pasterski abpa Sapiehy, który nawiązywał do walki o kształt polityczny i ustrojowy nowego państwa polskiego. Znalazł się w nim taki oto fragment: W państwie naszym musi panować sprawiedliwość dla wszystkich i nie wolno nikomu jej odmawiać. Jeżeli niezgoda była grzechem, który doprowadził ojczyznę do upadku, to jeszcze cięższym grzechem, a nawet zbrodnią jest rozpasanie niesprawiedliwości, zaiści, szukanie zemsty i ciągnienie zysków z krzywdy własnych braci. Z żalem musimy wyznać, że te wypadki są u nas bardzo częste. Kraj pacyfikowany był przez sowieckie NKWD wspomagane przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego.
15 VIII 1945 - Nowy podział kościelny na byłym obszarze niemieckim w granicach PRL, czyli na tzw. Ziemiach Odzyskanych – kard. August Hlond, na mocy specjalnych uprawnień udzielonych mu przez Stolicę Apostolską 8 VII 1945 r., utworzył 5 administratur apostolskich: w Olsztynie, Gdańsku, Gorzowie, Opolu i Wrocławiu.
25 VIII 1945 - Abp Sapieha eryguje Krajową Centralę "Caritas" - najważniejszą instytucję dobroczynną w historii Polski. Uwieńczeniem jego zasług dla Kościoła w Polsce było nadanie mu godności i tytułu kardynała, co nastąpiło na tajnym konsystorzu 18 II 1946 r.
12 IX 1945 - Jednostronne zerwanie konkordatu z 1925 r. przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Argument: Stolica Apostolska nie uznała Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej i naruszyła artykuł IX konkordatu z 1925 r., bo powierzyła administrację diecezji chełmińskiej biskupowi gdańskiemu, Niemcowi, Karolowi Marii Splettowi i mianowała administratorem apostolskim dla archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej Niemca, o. Breitingera.
1947 - Żądania Episkopatu: realizacja tez konstytucyjnych; reaktywizacja przedwojennej Akcji Katolickiej, partia polityczna katolików; prywatne szkolnictwo katolickie; amnestia dla duchownych; zniesienie cenzury pism katolickich i książek; usunięcie bolączek w związku z działalnością administracji. Żądania Rządu: uznanie Rządu przez Watykan: złożenie wzajemnych wizyt; uznanie granicy zachodniej Polski; potępienie podziemia i wezwanie Polaków z zagranicy do powrotu do ojczyzny; udział duchowieństwa w pracach Rad Narodowych; zakaz śpiewania zwrotki: Ojczyznę, wolność racz nam wrócić, Panie w hymnie Boże, coś Polskę.
1947-1950 - Pierwsze starcie władzy komunistycznej z Kościołem. W październiku 1947 r., podczas narady kierownictwa UBP, jednoznacznie i bez ogródek sformułowano kierunki i cele walki z duchowieństwem katolickim i religijnym życiem narodu. Za najważniejsze uznano pozbawienie duchownych wpływu na młodzież i robotników. W tym celu zdecydowano się podjąć działania operacyjne wobec Kościoła. Polegać one miały na inwigilowaniu oraz represjonowaniu duchownych i współpracujących z nimi osób świeckich. Podjęte zostały działania mające na celu usunięcie religii ze szkół oraz likwidację szkolnictwa kościelnego. Duchownych krytycznych wobec umacniającej się w Polsce komunistycznej władzy bądź współpracujących ze zwalczającym ją podziemiem poddawano surowym represjom, z aresztowaniami i wyrokami w urągających elementarnym zasadom prawa procesach politycznych.
1948 - Mianowanie kapelanów wojskowych bez uprzedniego uzgodnienia z władzami kościelnymi i przystąpienie do całkowitego upaństwowienia i laicyzacji szkolnictwa.
22 X 1948 - Śmierć kard. Augusta Hlonda w szpitalu elżbietanek na Mokotowie w Warszawie, w wyniku komplikacji po operacji wyrostka robaczkowego. W stosunku do komunistycznego rządu prymas był bezkompromisowy, odmawiając jakichkolwiek form współpracy, a także osobistego kontaktu z najwyższymi jego przedstawicielami. Pozostał wierny aż do śmierci myśli wypowiedzianej w prywatnej rozmowie tuż przed powrotem do kraju: Rzecz oczywista, rząd będzie chciał naszego uznania, będzie czekał naszych wizyt czołobitnych. Kościół musiałby w ten sposób zatwierdzić legalność nowej władzy, która w istocie została narzucona przez Moskwę. Naród ma zaufanie do Kościoła. Gdybyśmy poparli rząd, którego naród nie uznał i nie przyjął, stracilibyśmy całe zaufanie u narodu.
12 XI 1948 - Biskup lubelski Stefan Wyszyński arcybiskupem gnieźnieńskim i warszawskim. Objął on kierowanie Kościołem w zniewolonej przez komunistów Polsce, w momencie gwałtownie nasilającej się walki z Kościołem i religią.
5 VIII 1949 - Pierwsze posiedzenie Komisji Mieszanej ( Episkopat – Rząd ), która zajmowała się uregulowaniem wzajemnych stosunków między Kościołem a państwem. Przedmioty sporów: a) polityka podatkowa wobec Kościoła; b) szykany władz wobec katolickich instytucji oświatowych; c) ograniczanie działalności wydawniczej Kościoła.
1949 - Powstanie ruchu księży patriotów (określanych często przez samych siebie szarą bracią kapłańską), którego zadaniem było m.in. przekazywanie informacji związanych z funkcjonowaniem Kościoła, wpływanie na obsadę stanowisk kościelnych (w tym przeniesienie do innej parafii lub wydalanie z diecezji) i w seminariach duchownych, wywieranie nacisku na udział w wiecach i manifestacjach, przekazywanie materiałów ośmieszających pewnych duchownych, atakowanie słowne "niewygodnych" dla państwa duchownych. Ruch ten powstał w momencie, kiedy to Urząd Bezpieczeństwa powołał Komisję Księży przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Na samym początku członkiem Komisji mógł zostać jedynie ksiądz z przeszłością obozową lub kombatancką, ale w roku 1950 rząd zmienił tę zasadę, ponieważ do Komisji mógł już przystąpić "każdy ksiądz chcący dać tym wyraz pozytywnego stosunku do Polski Ludowej”, przy czym niektórzy księża przystępowali do Komisji, ponieważ byli przekupywani bądź zastraszani czy szantażowani. W tym samym roku księża patrioci "spontanicznie" przyjęli upaństwowienie Caritas Polska. Organizacja rozpoczęła również wydawanie własnego czasopisma pod nazwą Głos Kapłana, przy czym jeszcze w tym samym roku ks.kard. Stefan Wyszyński zabronił księżom jego czytania. 4 listopada 1950 roku z inicjatywy szefa PAX-u, Bolesława Piaseckiego, powstał Komitet Intelektualistów i Działaczy Katolickich, mający na celu stworzenie oddanego mu ugrupowania duchownych i świeckich. W 1951 roku rząd usunął administratorów apostolskich na Ziemiach Odzyskanych, a na ich miejsce powołał dyspozycyjnych wobec władz wikariuszy kapitulnych ("księży patriotów"), co było sprzeczne z przepisami Kodeksu Prawa Kanonicznego. Działania te rząd motywował tym, iż hierarchia kościelna sprzyja "imperialistom i rewizjonistom" z Zachodu i nie chce powołać stałych biskupów na tych ziemiach. 12 grudnia 1952 roku odbył się zorganizowany przez Urząd Bezpieczeństwa zjazd 1500 duchownych, na którym atakowali oni działania Episkopatu Polski, a w szczególności kard. Wyszyńskiego. 30 stycznia 1953 roku Komisja Księży podjęła uchwałę, w której postulowano „uzdrowienie” stosunków w kuriach biskupich, usunięcie z urzędów kościelnych oraz z seminariów duchownych księży znanych z nieprzyjaznego stosunku do PRL. 29 września 1953 roku połączono ZBoWiD-owską Komisję Księży z PAX-owskim Komitetem Intelektualistów i Działaczy Katolickich, tworząc Komisję Duchownych i Świeckich Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Frontu Narodowego. Ruch "księży patriotów" przestał istnieć 2 lipca 1955 roku, kiedy to na żądanie władz Komisja Księży przy ZBoWiD-zie została rozwiązana, a jej członkowie weszli do innych struktur powołanych wówczas przez władze.
I 1950 - Odebranie Kościołowi przez państwo charytatywnej organizacji Caritas i powołanie Zrzeszenia Caritas. Episkopat wydał trzy dokumenty, dotyczące sprawy Caritasu: list do Bieruta, list pasterski do duchowieństwa i oświadczenie w sprawie Caritasu.
14 IV 1950 - Porozumienie między państwem i Kościołem. Motywacja Rządu: ustabilizowanie sytuacji w państwie po kryzysie ideologicznym wewnątrz PZPR i gospodarczym - w wyniku pomocy materialnej udzielanej Korei Północnej oraz chęć oderwania Kościoła w Polsce od Watykanu. Motywacja Episkopatu: zabezpieczenie działalności Kościoła w PRL zagwarantowanie jego istnienia jako instytucji. Po podpisaniu Porozumienia utworzony został Urząd do Spraw Wyznań, podlegający premierowi.
20 I 1951 - Aresztowanie ordynariusza kieleckiego biskupa Czesława Kaczmarka, którego po dwuletnim śledztwie, połączonym z torturami, skazano (22 IX 1953) na 12 lat więzienia za rzekomą faszyzację kraju i szpiegostwo na rzecz USA. W 1956 r. Sąd Najwyższy uchylił wyrok ze względu na brak obiektywnych dowodów winy. W tym okresie krążył po kraju w odpisach tzw. "Zielony Zeszyt" ks. Leonarda Świderskiego, byłego kanclerza Kurii kieleckiej, w którym oskarżał bpa Kaczmarka o niemoralny tryb życia i łamanie zasad dyscypliny kościelnej (opinia Marka Lasoty). Specjalny zespół powołany przez Komisję Główną Episkopatu, po zbadaniu okoliczności związanych z tą publikacją, uznał zawarte w niej fakty za zniesławiające biskupa kieleckiego.
28 I 1951 - Usunięcie przemocą administratorów apostolskich na Ziemiach Zachodnich i Północnych oraz mianowanie na ich miejsce wikariuszy kapitulnych (wobec odmowy przez rząd ustanowienia ordynariuszy przez prymasa Wyszyńskiego).
1952 - Działacze skupieni wokół tygodnika "Dziś i Jutro", których przywódcą był Bolesław Piasecki, powołali Stowarzyszenie PAX. Była to kolejna, bardzo poważna próba rozbicja jedności Kościoła, a zwłaszcza oderwania od niego inteligencji katolickiej. Wokół PAX-u gromadzić się zaczęli niektórzy przedwojenni działacze poltyczni oraz młodzież akademicka. Wśród nich byli m. in. Andrzej Micewski i Tadeusz Mazowiecki. Jednoczyło ich przekonanie o możliwości i konieczności kohabitacji z komunistami z jednoczesną krytyczną postawą wobec innych bliskich Kościołowi środowisk. Stowarzyszenie PAX prowadziło ożywioną, przynoszącą ogromne zyski działalność gospodarczą, będąc właścicielem przedsiębiorstwa Inco-Veritas oraz Instytutu Wydawniczego PAX. Niezależność PAX-u wydawała się niemożliwa w państwie komunistycznym, jednak wynikała z faktu, że stowarzyszenie to było jednym z najważniejszych instrumentów prób dezintegracji środowisk kościelnych.
6 XI 1952 - Wydalenie (na okres 5 lat) biskupów katowickich na mocy dekretu Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (w związku z odezwą bpa Stanisława Adamskiego w sprawie obrony nauki religii w szkołach) oraz mianowanie wikariusza kapitulnego (najpierw ks. Filipa Bednorza, potem ks. Jana Piskorza).
XI/XII 1952 - Akcja Urzędu Bezpieczeństwa przeciwko Kościołowi krakowskiemu - aresztowanie i proces pokazowy 4 księży z Kurii krakowskiej i 3 osób świeckich przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Krakowie, oskarżonych przez władze PRL o działalność szpiegowską na rzecz Stanów Zjednoczonych. Na karę śmierci skazano ks. Józefa Lelitę. W czasie rewizji prowadzonych w pomieszczeniach kurialnych funkcjonariusze bezpieki zabrali wiele bezcennych dokumentów (np. archiwum katyńskie), dzieł sztuki, pamiątek rodzinnych zdeponowanych u księcia-biskupa Sapiehy i finanse zgromadzone na pomoc dla społeczeństwa zubożałego wskutek okupacji niemieckiej i sowieckiej.
9 II 1953 - Dekret Rady Państwa o obsadzeniu duchownych stanowisk kościelnych, czyli złamanie niezależności organizacyjnej Kościoła.
8 V 1953 - Non possumus (pol. Nie możemy) – memoriał Biskupów polskich jako odpowiedź Kościoła na dekret Rady Państwa. Początek walki Kościoła w PRL o swoje prawa.
25/26 IX 1953 - Aresztowanie Prymasa Polski Stefana kardynała Wyszyńskiego ( przebywał w odosobnieniu w Rywałdzie, Stoczku Warmińskim, Prudniku i Komańczy ).
15 IV 1956 - Odwilż - W Polsce ogłoszono amnestię, dzięki której więzienia opuścili skazani działacze polityczni i duchowni.
26 VIII 1956 - Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego - Tekst został napisany przez kardynała Stefana Wyszyńskiego, prymasa Polski w więzieniu w Komańczy. Jasnogórskie Śluby Narodu zostały uroczyście wygłoszone 26 sierpnia 1956 roku na Jasnej Górze przy udziale około miliona wiernych. Rotę Ślubów odczytał bp Michał Klepacz pełniący obowiązki przewodniczącego Episkopatu Polski. Na fotelu przeznaczonym dla Prymasa Polski leżały biało-czerwone kwiaty. Kardynał Wyszyński składał Śluby w miejscu swojego odosobnienia w Komańczy w łączności z Jasną Górą, o 10 minut wcześniej, jedynie w obecności Marii Okońskiej.

TERMINOLOGIA:
Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego - to modlitwa w formie ślubów, przyrzeczenia do Najświętszej Maryi Panny, Królowej Polski.
Konsystorz (łac. consistorium - zgromadzenie) - jest to określenie zebrania, zgromadzenia określonego gremium w celu rozwiązania ważnych spraw. W starożytnym Rzymie było to zebranie doradców cesarza. W Kościele katolickim jest to zwołane przez papieża zebranie Kolegium Kardynałów w celu rozpatrzenia spraw związanych z Kościołem (tzw. konsystorz papieski) lub zebranie doradców biskupa w celach administracyjno-sądowniczych (konsystorz biskupi). W Kościołach protestanckich to najwyższa władza administracyjno-sądowa.
Kościół w Polsce czy polski Kościół? - Trudno mówić o Kościele w Polsce, zwłaszcza w latach 1944-1989. Należałoby raczej użyć określenia: polski Kościół w czasach PRL (działający w warunkach państwa ateistycznego, programowo i aktywnie zwalczającego struktury Kościoła katolickiego trzech obrządków i wszelkie przejawy religijności ludzi świeckich), zawierając w nim także dzieje duszpasterstwa emigracyjnego w wolnym świecie oraz losy duchowieństwa polskiego i polskich katolików, którzy w wyniku stalinowskich wywózek znaleźli się w głębi Związku Sowieckiego (Marek Lasota).
Księża patrioci - określenie duchownych współpracujących z władzą PRL w celu rozbijania od wewnątrz Kościoła katolickiego. Ich dewizą była niezłomna wierność Polsce Ludowe (stąd określenie). Ruch księży patriotów działał szczególnie aktywnie w okresie terroru stalinowskiego.
MBP - Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego - organ bezpieczeństwa wewnętrznego o statusie ministerialnym, zorganizowany w czasie budowy dyktatury komunistycznej w powojennej Polsce na polecenie i pod dyktando władz radzieckich. Obok tzw. Informacji Wojskowej, odpowiedzialne za masowe krwawe represje na obywatelach w okresie stalinizmu. W terenie Ministerstwo reprezentowały podległe mu Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, dlatego potocznie te instytucje były określane skrótem UB.
Misterium iniquitatis - 'misterium nieprawości (Jan Paweł II).
NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (ros. НКВД - Народный комиссариат внутренних дел - [Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł].