Kościół w Polsce w dobie Reformacji i reformy trydenckiej

V. KOŚCIÓŁ W POLSCE W CZASIE REFORMACJI

• DATY I WYDARZENIA:

• 1505 - Konstytucja sejmowa Nihil novi: kandydatem na biskupstwo w Polsce mógł być tylko szlachcic.

• 1519 - Papież Leon X przyznał królowi Zygmuntowi I Staremu prawo obsadzania biskupstw polskich w miesiącach parzystych.

• 1520-1535 - Pierwsza faza protestantyzmu w Polsce: zwolennicy – Niemcy mieszkający w Polsce. Z reformacją walczy król - za pomocą edyktów i prymas – za pomocą synodów reformistycznych.

• 1535-1563 - Druga faza protestantyzmu w Polsce: zwolennicy – szlachta, która domaga się od króla skasowania wszystkich przywilejów kościelnych. Duchowieństwo ogranicza się do postawy obronnej.

• 1563-1572 - Trzecia faza protestantyzmu w Polsce: obóz protestancki próbuje zdobyć status prawny. Obóz katolicki krzepnie pod wodzą kard. Stanisława Hozjusza (1504-1579). Obok zwolenników Lutra istnieją w Polce kalwini, bracia czescy, arianie polscy i anabaptyści. O Kościele narodowym, ku czemu skłaniał się prymas Jakub Uchański (1562-1581), pisał Andrzej Frycz Modrzejewski w dziele De republica emendanda.

• 1516 - Przybycie do Wielkopolski tzw. braci czeskich lub morawskich. W Lesznie funkcjonowała ich szkoła, której rektorem był znany pedagog Jan Amos Komeński.

• 1525 - Jan Seklucjan, kaznodzieja przy kościele p.w. św. Marii Magdaleny w Poznaniu, staje się oficjalnie pierwszym zwolennikiem nauki Marcina Lutra w tym mieście.

• 1525 - Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego i stworzenie pierwszego państwa luterańskiego w Prusach Książęcych pod opieką katolickiego kóla Polski (lenno).

• Ok. 1550 - Nauki Jana Kalwina dotarły do Polski, a już pięć lat później polscy zwolennicy reformacji na zjeździe w Gołuchowie koło Kalisza opowiedzieli się za przyjmowaniem sakramentów w ich interpretacji. O zwycięstwie tej konfesji w Polsce zadecydowało przyjęcie jej przez magnackie rody, takie jak Firlejowie i Oleśniccy w Małopolsce czy Radziwiłłowie na Litwie. Stosunkowo szybko kalwinizm zbudował struktury administracyjne swojego Kościoła, gdyż już w 1554 r. w małopolskich Słomnikach odbył się pierwszy synod tego wyznania, który zapoczątkował następne. Jednakże niebawem doszło w obrębie tego wyznania do radykalizacji w sferze teologicznej i społecznej, co doprowadziło do jego rozłamu w latach 1562-1565 na Zbór większy (kalwini) i Zbór mniejszy, grupujący arian, zwanych też antytrynitarzami, czy też, w późniejszym okresie, socyanami lub braćmi polskimi. Głównym ośrodkiem ariańskim w Polsce był Raków koło Staszowa, założony w latach 1569-1638 jako wzorcowa gmina chrystian lub braci, jak siebie sami nazywali. Od 1602 r. funkcjonowała tam Akademia.

• 1551 - Andrzej Frycz Modrzewski w swoim najbardziej znanym dziele, napisanym po łacinie, pt. De Republica emendanda (O poprawie Rzeczypospolitej),w IV księdze pt. De Ecclesia (O Kościele) zaproponował wizję reformy Kościoła na drodze powrotu do idei Kościoła pierwszych chrześcijan z językiem polskim w liturgii, Komunią św. pod dwiema postaciami i zniesieniem celibatu księży. Księga poświęcona Kościołowi została przez władze kościelne uznana za heretycką, dlatego dzieło Frycza znalazło się na Indeksie ksiąg zakazanych, a pierwsze jej wydanie ukazało się bez dwóch ostatnich ksiąg.

• 1551 - Synod piotrkowski: Episkopat i duchowieństwo uświadomili sobie, że główną winę za upadek religii należy przypisać samym sobie. Biskup warmiński Stanisław Hozjusz został poproszony o napisanie katolickiego katechizmu. Z zadania tego wywiązał się, dając do rąk Kościoła katolickiego w Polsce Confessio fidei catholicae Christiana ( wyd. 1553-1557 ), które odegrało ogromną rolę w procesie walki z reformacją. Od 1558 r. przebywał w Rzymie jako doradca Kurii Rzymskiej, inkwizytor, legat papieski do Wiednia. Dnia 3 I 1560 r. mianowany przez Piusa IV kardynałem. Za jego rządów diecezja warmińska zaczęła podlegać bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, a on sam był nazywany prymasem ziem pomorskich, oddzielnego kraju w Rzeczypospolitej.

• 13 I 1555 - Juliusz III zamianował bpa Werony - Alojzego Lippomano - pierwszym stałym nuncjuszem apostolskim w Polsce. Papież zdawał sobie sprawę z powagi sytuacji kościelnej w Polsce i dal temu wyraz w brewe nominacyjnym bpa Lippomano: Przesławne Królestwo Polskie, nietknięte w przeszłości żadną skazą, tak w ostatnich czasach zostało gwałtownie nawiedzone przez herezję, że jeśli się nie zadba zawczasu o odpowiednie lekarstwo, należy się bać, że cały naród zostanie nią zarażony. Polacy wysunęli bowiem postulaty utworzenia Kościoła narodowego. Katoliccy zwolennicy tej idei domagali się, aby Stolica Apostolska wyraziła zgodę na język narodowy w liturgii, Komunię pod dwiema postaciami, małżeństwo księży i sobór narodowy. Była to w pewnym stopniu realizacja programu reform Kościoła proponowana przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

• 1561 - Nuncjusz Bernard Bongiovani potrafił kontrolować separatystyczne poczynania prymasa Jakuba Uchańskiego.

• 1556 - Początek działalności w Polsce Jana Łaskiego, tzw. młodszego, który wśród protestantów Zachodniej Europy (Fryzja i Anglia) był bardziej znany jako Joannes a Lasco. Ten były ksiądz katolicki poznał osobiście Huldrycha Zwingliego, Johana Oecolampadiusa i Erazma z Rotterdamu, z którym szczerze się zaprzyjaźnił ( wykupił jego bibliotekę). W kraju swoim autorytetem chciał wzmocnić ruch reformacyjny i dokonać jego zjednoczenia. Misja ta zakończyła się prawie zupełnym fiaskiem. Podziały okazały się o wiele głębsze niż przypuszczano, dlatego też nie zdołano nawet ustalić wspólnego wyznania wiary dla wszystkich odłamów protestantyzmu obecnych w Rzeczypospolitej.

VI. KOŚCIÓŁ W POLSCE W OKRESIE POTRYDENCKIM

• DATY I WYDARZENIA:

• 1562-1563 - Kard. Hozjusz uczestniczył w obradach Soboru Trydenckiego w charakterze legata, czyli osobistego reprezentanta papieża w obradach. W znacznym stopniu przyczynił się do sformułowania trydenckiej doktryny na temat mszy świętej jako rzeczywistej ofiary Chrystusa, tożsamej z ofiarą na krzyżu. On też 4 XII 1563 r. złożył podpis pod uchwałami soborowymi, jako jeden z sześciu kardynałów. Był wysuwany przez niektórych kardynałów jako kandydat na papieża (1565).

• 1564 - Sejm w Parczewie: król Zygmunt August przyjął z rąk nuncjusza apostolskiego Franciszka Commendone księgę uchwał soboru trydenckiego – nastąpił nawrót do wiary ojców. Dokumenty przyjęło państwo.

• 1570 - Luteranie zakupili w Krakowie na ul. Św. Jana kamienicę zwaną "Brogiem", w której urządzili zbór. Król Zygmunt August wydał przywilej (1572) zezwalający im na odprawianie w tym miejscu nabożeństw i tam też odbył się w 1573 r. synod generalny polskich protestantów.

• 28 I 1573 - Akt konfederacji warszawskiej, wzorowany na pokoju augsburskim (1555), gwarantował nie tylko protestantom tolerancję religijną, ale też przyznawał szlachcie możność stosowania zasady cuius regio eius religio oraz dawał równouprawnienie – niezależnie od wyznania – w prawie. Użyta tu nazwa dissidentes, obejmująca zarówno katolików jak i niekatolików, przyjęła się następnie jako określenie samych protestantów. Ważność prawna konfederacji weszła w życie i była zaprzysięgana przez królów przy koronacji (tzw. artykuły henrykowskie), mimo opozycji Stolicy Apostolskiej i sprzeciwu Episkopatu. Przez wielu historyków uważana za magna charta polskiej tolerancji.

• 19 V 1577 - Synod w Piotrkowie Trybunalskim: przyjęcie uchwał Tridentinum przez Kościół w Polsce. Papieża reprezentował nuncjusz Wincenty Laureo, Kościół polski – prymas Jakub Uchański (1502-1581), interrex po śmierci króla Zygmunta Augusta. Wielu polskich biskupów starało się aktywnie włączyć w trwającą już od lat reformę Kościoła. Sami niejednokrotnie sięgali po pióro, aby dać wyraz swoim poglądom, a zdarzali się wśród nich pisarze rzeczywiście znakomici, jak. Marcin Kromer, Jan Dymitr Solikowski, Stanisław Karnkowski i Marcin Białobrzeski.

• 1577 - Główny piewca i propagator zjednoczenia wyznawców katolicyzmu i prawosławia, jezuita ks. Piotr Skarga, napisał specjalne dzieło poświęcone tej tematyce, które zatytułował O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim od tej jedności odstąpieniu. W swym dziele Skarga podkreślił rolę papieża, którego uważał za zwornik jedności i pokoju w Kościele. Ukazywał też błędy prawosławia i wzywał jego wyznawców zamieszkujących ziemie państwa polskiego do połączenia z katolicyzmem poprzez uznanie prymatu papieża. Jego dążenia zostały poparte przez wysłannika papieskiego, także jezuitę Antoniego Possevino, który wystarał się u papieża Grzegorza XIII o utworzenie w Wilnie w 1582 r. misyjnego seminarium, przygotowującego księży pochodzących z terenów Rzeczypospolitej do pracy w obrządku wschodnim. Jednakże zainteresowanie z greckiej strony ideą połączenia z katolicyzmem było niewielkie. I chociaż książka Skargi rozeszła się bardzo szybko, to jak sam autor stwierdził gorzko: wykupiła je bogatsza Ruś i popaliła.

• II poł. XVI w. - Ustrój kościelny w Polce: metropolia gnieźnieńska i 11 sufraganii dla ziem polskich i litewsko-białoruskich oraz metropolia lwowska i 8 sufraganii na ziemiach polsko-ruskich i mołdawskich. Do najbardziej rozległych należąły diecezje: gnieźnieńska (93 tys. km kw.) i krakowska (53 tys. km kw.) w Koronie, a także wileńska (231 km kw.) i łucka (100 km kw.) na Litwie. Ale były też takie niewielkie diecezje, jak chełmińska (6,7 km kw.) i żmudzka (24,8 km kw.). Także liczba parafii była znacznie zróżnicowana - od ok. 850 w krakowskiej i 813 w gnieźnieńskiej do ok. 19 w kijowskiej i 30 w kamienieckiej.

• 12 VI 1595 - Synod w Brześciu nad Bugiem - Unia brzeska: prawosławnych z katolikami.

• 25 XII 1595 - Papież Klemens VIII – w obecności biskupów ruskich: Cyryla Terleckiego i Adma Pocieja - dokonał uroczystego przyjęcia do jedności kościelnej ruskiej metropolii kijowskiej w Polsce. Zagwarantował unitom liturgię i obrządek, własną organizację kościelną, kalendarz juliański. Oni zaś uznali papieża za głowę Kościoła i przyjęli katolickie dogmaty. Najwięcej dla unii dokonał św. Jozafat Kuncewicz, który w jej obronie poniósł śmierć męczeńską w 1623 r. w Witebsku.

• 1597 - Program moralnej naprawy Rzeczypospolitej: Kazania sejmowe ks. Piotra Skargi, które zajęły wyjątkowe miejsce w jego dorobku pisarskim (opublikowane po raz pierwszy przy Kazaniach na niedziele i święta całego roku). Przyniosły one ocenę sytuacji państwa. Autor wyliczył i scharakteryzował sześć najgroźniejszych chorób toczących organizm Rzeczypospolitej: brak miłości ojczyzny, niezgody wewnętrzne, tolerowanie różnowierstwa, osłabienie i ograniczenie władzy królewskiej, niedobre, niesprawiedliwe prawa, bezkarność występków wymierzonych przeciw Kościołowi i duchowieństwu oraz innym obywatelom państwa. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, ale podporządkowanej Kościołowi, oraz pozycji senatu. Występował jako rzecznik ograniczenia przywilejów szlacheckich i uprawnień izby poselskiej. Opowiadał się za usprawnieniem sądownictwa i poprawą doli chłopskiej. Był przekonany, że proponowane reformy zdołają ocalić państwo. Przywołując autorytet proroków Starego Testamentu i moralistów różnych czasów, upominał, że jeśli "herezja" nie zostanie wykorzeniona, a władza królewska wzmocniona, Rzeczpospolita pogrąży się w upadku. Wołał: Ustawicznie się mury Rzeczypospolitej waszej rysują, a wy mówicie: "Nic, nic: nierządem stoi Polska". Lecz, gdy się nie spodziejecie, upadnie i was wszystkich potłucze.

• 1636 - Erekcja diecezji smoleńskiej po zwycięskiej wojnie z Moskwą Zygmunta III Wazy. Po 1654 r. przy Polsce pozostały tylko 3 jej parafie i 1 filia. Biskupi przebywali odtąd najczęściej w Warszawie niemal w charakterze biskupów tytularnych.

• 28 VIII – 21 XI 1645 - Colloquium charitativum w Toruniu, czyli próba pojednania katolików, ewangelików i kalwinów czyniona przez króla Władysława IV i popierana przez prymasa Polski Macieja Łubieńskiego (1572-1652). Braterska rozmowa pomogła każdej ze stron lepiej poznać własne założenie doktrynalne (actiones), a sam zjazd rozbudził zainteresowanie podstawowymi zagadnieniami religijnymi i zrodził przekonanie, że tylko na takiej drodze można rozwiązać wiele spornych problemów. Colloquium było w okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) – jak uważa abp Edmund Piszcz – niespotykanym eksperymentem rozmowy między trzema wyznaniami, próbą, która wzbudziła i podziw, i szacunek dla duchowych i politycznych przywódców Polski. Uczestnicy i obserwatorzy Colloquium, wracając do swoich domów, miast i krajów, wywozili z sobą nie tylko piękno nadwiślańskiego grodu, wyjeżdżali ubogaceni nie tylko nowymi znajomościami, czy nawet przyjaźniami, lecz czymś znacznie więcej. Wszyscy oni wywozili przede wszystkim świadomość dobrego chrześcijańskiego przykładu, jakim dała im Polska w tej dziedzinie życia, która szczególnie wówczas nabrzmiała była problemami, rozwiązywanymi niejednokrotnie gdzie indziej bardzo brutalnie.

• TERMINOLOGIA:

• Colloquium charitativum - łac. rozmowa w duchu miłości, braterska rozmowa.

• Interrex - król tymczasowy, międzykról – określenie stosowane w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w odniesieniu do regenta państwa. Stanowisko to wzorowane było na urzędzie interrexa, wyłanianego przez senat rzymski w czasie bezkrólewia. Interrex był najwyższym dostojnikiem państwowym sprawującym niektóre funkcje monarsze w czasie bezkrólewia. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1572-1764 był nim każdorazowo prymas Polski, którego z ważnych przyczyn mógł zastąpić tylko wyznaczony przez niego inny dostojnik kościelny (zwyczajowo biskup kujawski, który sporadycznie używał tytułu wiceprymasa). Interrex reprezentował kraj w sprawach międzynarodowych i kierował administracją państwową. W wyjątkowych okolicznościach mógł decydować o wojnie. Przewodniczył i zwoływał zgromadzenia szlacheckie: konwokację i elekcję. Do jego zadań należało również ogłoszenie wyboru nowego monarchy Rzeczypospolitej. Od 1451 roku mocą przywileju Kazimierza IV Jagiellończyka, prymas Polski miał prawo koronowania każdorazowego króla i królowej Polski.

• Nuncjusz apostolski - (wł. nunzio apostolico) – legat papieski pełniący równocześnie stałą misję dyplomatyczną. Stały szef misji dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej w pierwszej klasie, a jednocześnie przedstawiciel dyplomatyczny papieża jako głowy Kościoła Rzymskokatolickiego w państwie, z którym Stolica Apostolska utrzymuje stosunki dyplomatyczne. Ranga nuncjusza odpowiada randze ambasadora, w niektórych krajach, m.in. w Polsce nuncjusz jest zwyczajowo dziekanem korpusu dyplomatycznego.