Kościół w Polsce w dobie Oświecenia

VII. KOŚCIÓŁ W POLSCE W OKRESIE OŚWIECENIA (W LATACH 1648-1764)

DATY I WYDARZENIA:

1655 - Prośba prymasa Andrzeja Leszczyńskiego (ok. 1608-1658) do papieża Aleksandra VII o zorganizowanie pomocy dla Polski w czasie potopu szwedzkiego. Prymas, wierny królowi Janowi Kazimierzowi, przy tej okazji oświadczył: (...) ufny w pomoc Matki Bożej, nie splami ani swego kapłaństwa, ani swych rąk posłuszeństwem i koronacją heretyckiej głowy, ani też nie złamie przysięgi Bogu, Kościołowi, Stolicy Apostolskiej i Ojczyźnie.

18 XI-26/27 XII 1655 - W czasie potopu szwedzkiego wojska szwedzkie podjęły próbę opanowania klasztoru i sanktuarium na Jasnej Górze. 8 XI 1655 r. zażądały poddania, lecz po odmowie zakonników wycofały się następnego dnia do Wielunia. Ponowne nie wpuszczenie do klasztoru Szwedów skłoniło ich do rozpoczęcia oblężenia klasztoru. W końcu listopada Szwedzi otrzymali posiłki w postaci 600 ludzi i 3 armat. Jednak przeor zakonu, o. Augustyn Kordecki odrzucił ponowne żądanie kapitulacji po informacjach o niezadowoleniu wojsk polskich w służbie szwedzkiej. Twierdza znajdowała się pod ostrzałem, lecz szwedzkie wojska dopiero 10 XII sprowadziły artylerię oblężniczą, która mogłaby pomóc zdobyć klasztor. W dniu 24 XII o. Kordecki odrzucił kolejne żądanie generała Burcharda von der Luhne Muellera co do poddania twierdzy. 27 XII Szwedzi zaprzestali oblężenia, jednakże próbowali jeszcze czterokrotnie zdobyć klasztor. Podczas oblężenia Cudowny Obraz nie znajdował się w klasztorze, gdyż uprzednio wywieziono go, aby nie wpadł w ręce Szwedów. Obrona Jasnej Góry przede wszystkim była triumfem w wymiarze religijno-symbolicznym. Zdaniem niektórych, oblężenie to nie było punktem zwrotnym w przebiegu potopu szwedzkiego i nie było początkowo szeroko znanym faktem. Historia oblężenia klasztoru przez Szwedów oraz jego obrona przez zakonników i szlachtę zamkniętą w obrębie murów została później opisana przez o. Kordeckiego w "Nowej Gigantomachii".

1 IV 1656 - Śluby Jana Kazimierza w katedrze lwowskiej – Matka Boża patronką Polski - Królowa Sarmatów. Król dokonał swoistej elekcji Maryi słowami: Ciebie za Patronkę moją i państwa mego Królową dzisiaj obieram i prosił Ją, aby wzięła całe królestwo pod opiekę i obronę. W zamian obiecywał dalsze rozszerzanie czci i chwały Chrystusa przez wszystkie krainy Królestwa Polskiego i uroczyste obchodzenie w państwie każdej rocznicy ostatecznej wiktorii nad Szwedami. Jednakże o wiele większe znaczenie miał społeczny wątek przysięgi zawarty w drugiej części tekstu roty, w której król zobowiązywał się, iż po uczynionym pokoju starać się będzie ze stanami Rzeczpospolitej usilnie, ażeby odtąd utrapione pospólstwo wolne było od wszelkiego okrucieństwa. Niestety, zapis dotyczący poprawy doli pospólstwa (chłopów) pozostał niespełnioną obietnicą.

6 XII 1656 - Traktat zawarty w Radnot w czasie wojny polsko-szwedzkiej. Sygnatariusze układu zobowiązali się do wspólnego ataku na Polskę oraz do podziału ziem I Rzeczypospolitej. Ważną rolę w jego przygotowaniu odegrali polscy arianie. Dotyczył on rozbioru Rzeczypospolitej w którym stronami (sygnatariuszami) byli: Bogusław Radziwiłł (Litwa) - miał dostać województwo nowogródzkie, Karol X Gustaw (Szwecja) - miał dostać Prusy Królewskie, Kujawy, północne Mazowsze, Żmudź, Inflanty i Kurlandię, Fryderyk Wilhelm Hohenzollern (Brandenburgia) - miał dostać Wielkopolskę, Bohdan Chmielnicki (Ukraina) - miał dostać Ukrainę po Batoh na zachodzie i aż do Nowogrodu Siewierskiego na północy, Jerzy II Rakoczy (Siedmiogród) - pozostałe ziemie Rzeczypospolitej m.in. z Krakowem. Podział z tego dnia nigdy nie wszedł w życie.

1673 - Utworzenie Zgromadzenia Marianów w celu szerzenia kultu NMP, niesienia modlitewnego ratunku duszom czyśćcowym oraz opieki nad ludem przez misje parafialne i katechizację. Założyciel: o. Stanisław Papczyński. Wykształceniem dziewcząt i nawracaniem żydów zajmowały się siostry mariawitki, założone przez ks. Józefa Szczepana Turczynowicza, kapłana diecezji wileńskiej.

1683 - Odsiecz wiedeńska Jana III Sobieskiego. Polska w Lidze Świętej antytureckiego przymierza Państwa Kościelnego, Wenecji i Austrii ( 1684 ).

1697 - Komplikacje przy wyborze nowego króla po śmierci Jana III Sobieskiego (1696). Biskupi, wywodzący się ze szlachty, zareagowali jak i inni panowie bracia, zasilając rywalizujące ze sobą obozy. Prymas Polski kardynał Michał Radziejowski nominował na króla (27 VI) Franciszka Ludwika Burbona - księcia Conti. Szlachta, zgromadzona na polu elekcyjnym na Woli pod Warszawą, okrzyknęła królem Polski elektora saskiego Fryderyka Augusta z dynastii Wettinów. Dokonaną elekcję proklamował, uzurpując sobie prawo nieobecnego prymasa, biskup kujawski Stanisław Dąmbski. Tenże biskup, również bezprawnie, koronował Sasa w Krakowie. Pomimo zwołania przez prymasa Radziejowskiego pospolitego ruszenia przeciw elektorowi saskiemu, August II (takie przyjął imię po koronacji) objął tron Rzeczpospolitej. Był on świadom wagi poparcia Kościoła w rywalizacji o polską koronę. Stąd przyjął wiarę rzymską. Przystępował do sakramentów świętych, brał udział w nabożeństwach, bywał na rekolekcjach, lecz zewnętrzne przejawy pobożności nie szły w parze z jego wewnętrznym przekonaniem i postawą moralną. Wpisywało się to zresztą w charakter epoki z wszechobecną ostentacją w wyrażaniu uczuć religijnych, materializacją kultu, folkloryzacją wiary i brakiem rozeznania istoty katolicyzmu. Sas, podlegając takiej formacji religijnej, nie wykraczał poza ramy przez nią określane.

1713 - Powstanie Zgromadzenia Braci Rochitów (czyli Braci Miłosierdzia od św. Rocha), którzy zajmowali się ratowaniem chorych i grzebaniem zmarłych. Założyciel: bp Konstanty Kazimierz Brzostowski z Wilna.

1 II 1717 - Sejm niemy - Jednodniowa sesja sejmu I Rzeczypospolitej, która miała miejsce w Warszawie, za panowania króla Augusta II Mocnego. Sejm ten został nazwany "niemym" z powodu niedopuszczenia posłów do głosu, w obawie przed zerwaniem obrad. Miał charakter sejmu pacyfikacyjnego kończącego czas walki króla ze szlachtą. Zapoczątkował on okres zależności Rzeczypospolitej od Rosji. Ograniczał prawa dla innowierców - zakazywał przekazywania niekatolikom jakichkolwiek nadań i urzędów oraz budowy nowych zborów.

1717 - Uroczysta koronacja obrazu Matki Bożej Częstochowskiej na Królową Polski – w roku, w którym odbył się Sejm niemy. Fakt ten stał się wyraźną odznaką, że – mimo podporządkowania kraju interesom politycznym Rosji – Kościół katolicki zdecydowany był utrzymać władzę nad masami.

16 VII 1724 - Tzw. sprawa toruńska - w mieście, w którym władzę sprawowali luteranie, przeważający również liczebnie nad ludnością katolicką, doszło do krwawych zajść na tle religijnym. Protestanci, w odwecie za pobicie swoich współwyznawców przez uczniów szkoły jezuickiej, zdemolowali kolegium zakonne, dokonując przy tym profanacji kaplicy i obrazu Matki Bożej. Bierność władz miejskich wobec tego zajścia wywołała oburzenie opinii katolickiej w całym kraju. Dla zbadania sprawy król powołał specjalną komisję, która wskazać miała winowajców. W wyniku przeprowadzonego śledztwa przed sądem asesorskim stanęli nie tylko uczestnicy tumultu, ale i włodarze miasta, obwinieni o niedopełnienie obowiązków. Burmistrzów oraz dziewięciu uczestników zajścia sąd skazał na śmierć. Zostali ścięci 7 XII 1724 r. w Toruniu. Fakt ten stał się sztandarowym argumentem, mającym potwierdzać brak tolerancji wyznaniowej w Polsce. "Sprawa toruńska" wygenerowała jeszcze jeden poważny pretekst, dający sąsiadującym z Polską krajom możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Obrona niekatolików stawała się jedną ze sposobności osłabiania Rzeczpospolitej, aż do kresu państwa.

1728-1804 - Ks. Jędrzej Kitowicz - autor „Opisu obyczajów za panowania Augusta III Sasa” - pisząc o zwyczajach zakonnych w ówczesnej Polsce, wymienia Filadelfię, czyli pobratymstwo, tzn. wspólną celebrację Mszy św. przez dominikanów lub franciszkanów w dniu wspomnienia św. Dominika lub św. Franciszka z Asyżu. Warunek: zakonnicy obydwu zakonów musieli przebywać w klasztorach w tym samym mieście. Wspomina też o zabawnym zwyczaju woźniców, którzy w trakcie obrad kapituły dominikańskiej zachowywali rezydencję w budynkach gospodarczych klasztoru, zbierali pieniądze na intencję Mszy św., w której uczestniczyli z biczami w ręku; wybierali koniuszego, marszałka, instygatorów i patronów, którzy dbali o morale woźniców.

1733 - Nominowanie wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego na tron Polski przez prymasa Teodora Andrzeja Potockiego. Elektora saskiego Fryderyka Augusta (syna Augusta II) królem ogłosił biskup krakowski Stanisław Hozjusz, a koronacji dokonał biskup krakowski Jan Aleksander Lipski w katedrze wawelskiej 17 I 1734 r. Za sprzyjanie Leszczyńskiemu prymas Potocki został uwięziony przez wojska rosyjskie, co niewątpliwie wpłynęło na to, iż ostatecznie uznał za króla Augusta III Sasa, który w przeciwieństwie do swojego ojca, poważnie traktował nakazy moralno-religijne Kościoła. Wspierany przez żonę, Marię Józefę, publicznie wykazywał swą religijność.

1737 - Tzw. konkordat wschowski – pod wpływem prądów autonomicznych w Kościele król August III Sas – za zgodą Stolicy Apostolskiej – mianował opatów komendatoryjnych w 13. najbogatszych opactwach w Polsce okresu Oświecenia ( Tyniec, Lubiń, Płock, Wąchock, Mogiła, Sulejów, Wągrowiec, Jędrzejów, Paradyż, Czerwińsk, Trzemeszno, Hebdów i Miechów ) oraz opatów rzeczywistych, wybieranych przez zakonników. W czasach saskich duchowieństwo katolickie zasadniczo było zwolnione od podatków oprócz łanowego, a także płaciło corocznym ryczałtem tzw. subsydium charitativum, czyli dobrowolną zapomogę (od 1717). Z dóbr kościelnych i królewskich pobierano podatek zwany hiberną, czyli podatek na leże zimowe wojska. Ta powinność wywoływała częste konflikty.

1737 - Zorganizowanie mariawitek, polskiego zgromadzenia żeńskiego, przez ks. Józefa Szczepana Turczynowicza, kapłana diecezji wileńskiej, które zajęły się wykształceniem dziewcząt i nawracaniem Żydów.

1740 - Powstanie Collegium Nobilium – szkoły wyższej, założonej w Warszawie przez Stanisława Konarskiego(1700–1773), ksiądza-pijara, pisarza, pedagoga i publicystę, początkowo jako Collegium Novum (nazwę zmieniono jesienią 1741 r.) na ulicy Długiej, następnie przeniesionej do specjalnie dla niej wybudowanego gmachu przy ulicy Miodowej (mieści się tam obecnie Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza), a po latach na Żoliborz do jurydyki Szymanowskiej, gdzie działała do roku 1832. Była to placówka z nowoczesnym, jak na ówczesne czasy, szerszym programem nauczania w porównaniu np. do ówczesnego kształcenia w szkołach jezuickich. Kładziono w niej mniejszy nacisk na naukę łaciny i greki, a większy na nauki przyrodnicze, matematykę i języki nowożytne oraz filozofię. Zapoczątkowała ona reformę szkół pijarskich. Zadaniem tej instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do przeprowadzenia przebudowy państwa polskiego. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty (np. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe) oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej "cycerońskiej" retoryki. Ks. Konarski uważał, że celem wszystkich szkół jest (...) nie tylko rozwijanie umysłów za pomocą nauki i umiejętności, lecz przede wszystkim uszlachetnienie serc i dusz.

1741 - Śląsk przeszedł pod panowanie pruskie. Odtąd rozpoczął się proces podporządkowania Kościoła katolickiego absolutystycznemu państwu. Pod względem jurysdykcji kościelnej większość terytorium Śląska podlegała biskupstwu we Wrocławiu. Ponadto okręg Kłodzka podlegał biskupstwu w Pradze, okręg Branic - biskupstwu w Ołomuńcu, a dekanaty: Bytom i Pszczyna - biskupstwu krakowskiemu (do 1821 r.).

1 X 1749 - Bulla Ad decorem Ecclesiae papieża Benedykta XIV – zezwolenie dla prymasów Polski na noszenie szat purpurowych, na wzór kardynałów, z wyjątkiem piuski.

25 XI 1764 - Koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego przez prymasa Władysława łubieńskiego w Warszawie. Za czasów króla Stasia idee Oświecenia w Polsce osiągnęły punkt kulminacyjny.

TERMINOLOGIA:

Deus mirabilis, fortuna variabilis (pol. Bóg przedziwny, los zmienny) - wiara w Bożą Opatrzność pozwalała mieć nadzieję na odmianę losu i powrót do zwykłego bytowania lub uzyskanie nagrody w życiu po śmierci. Ten punkt widzenia dominował nawet w stosunku do wydarzeń politycznych, których areną była Rzeczpospolita w XVII wieku. Wespazjan Kochowski opisał scenę, która miała miejsce w katedrze wawelskiej podczas potopu w X 1655 r. Wówczas to, oprowadzając po niej króla szwedzkiego Karola Gustawa i zatrzymując się przy sarkofagu Władysława Łokietka, kanonik krakowski i znany pisarz ks. Szymon Starowolski miał powiedzieć: Ten oto król po trzykroć tron opuszczał i po trzykroć nań wracał. Na to Karol Gustaw: Ale wasz Jan Kazimierz raz wypędzony z tronu, już nań więcej nie wróci. Wtedy starzec (...) rzekł: Kto wie? Albowiem i Bóg jest wszechmocny i los jest zmienny (...).

Opat komendatoryjny – opat, który jako zwierzchnik klasztoru został wyznaczany przez władcę świeckiego. Zazwyczaj była to forma nadania dochodowego beneficjum kościelnego dla osób zasłużonych wobec dworu, a sam opat mógł nigdy nie widzieć swojego klasztoru. Jednocześnie w ramach konwentu istniał tzw. opat klasztorny i to on faktycznie zarządzał życiem opactwa.

Potop szwedzki – szwedzki najazd na Polskę w 1655 w czasie II wojny północnej (1655-1660). Formalnie skończył go pokój w Oliwie zawarty w 1660.
Pogrzeby sarmackie - były to wystawne i kosztowne widowiska o charakterze parateatralnym. Często pogrzeb był urządzany dwukrotnie: skromny z napisem na katafalku, np. Tak chciała matka i wystawny - z informacją: Tak synowi przystało. Ciało zmarłego wystawiano na widok publiczny na bogato zdobionym katafalku, zwanym castrum doloris (łac. zamek boleści). Świątynię zdobiły labara funebria, czyli pogrzebowe chorągwie, na których zwykle przedstawiona była postać zmarłego z herbami i lata jego życia. Podczas ceremonii pogrzebowych magnatów do świątyni wjeżdżał konny orszak, w którym zajdował się ktoś ucharakteryzowany na zmarłego. Obecne były płaczki; wydawano mowy pogrzebowe.

Przedmurze chrześcijaństwa - to pojęcie pojawia się w polskiej dyplomacji w XV wieku, ale samo słowo wymyślił poniekąd ks. Jakub Wujek, jezuita, który użył tego określenia w swoim przekładzie Biblii na język polski w 1599 r. W XVII wieku określano nim przygraniczne twierdze, ale też stosowano go dla podkreślenia poczucia szczególnego miejsca Polski na mapie Europy oraz dziejowej misji, którą miała do spełnienia. Polska w pełni cieszyła się mianem przedmurza chrześcijaństwa po zwycięstwie hetmana koronnego Jana Sobieskiego w bitwie z wojskami tureckimi pod Chocimiem w 1673 r. Sobieski w liście napisanym do papieża Innocentego XI w 1683 r. uzasadnił swoją odsiecz wiedeńską w słowach: Gdy chodzi o dobro Kościoła i chrześcijaństwa, przelewam krew wraz z całym swym królestwem do ostatniej kropli. Królestwo moje bowiem i ja to dwa przedmurza chrześcijaństwa.

Przymus wyznaniowy - przepisy grożące karami (opłaty pieniężne lub chłosta) poddanym z dóbr kościelnych za nieuczęszczanie na Msze świętą i niewykonywanie innych praktyk religijnych.

Sarmatyzacja katolicyzmu - polszczenie się katolicyzmu, czyli daleko idące przystosowanie środków (nie celów!) polityki Kościoła do miejscowych potrzeb i wyobrażeń.

Theatrum sacrum (łac. dla "świętego teatru") - sarmacki kształt religijności, godzący przeciwstawne postawy. Skrupulatnemu zachowywaniu zewnętrznych norm i ostentacyjnemu przyznawaniu się do katolicyzmu nie przeszkadzało nader częste uleganie grzechom głównym i zabobonom, brak patriotyzmu czy aspołeczne zachowanie. Kościół traktowano jako element kultury sarmackiej, według której był on modelowany. Stąd zwiększano na własną rękę liczbę niebian polskiego pochodzenia, rozwijano kult Najświętszego Serca Jezusowego i pobożność maryjną, aby w ten sposób wywoływać emocjonalne skutki.

Wiedeńska odsiecz - wyprawa wojenna króla Jana III Sobieskiego podjęta w 1683 w celu udzielenia pomocy wojskowej oblężonemu przez Turków Wiedniowi. Była ona konsekwencją sojuszu polsko-austriackiego skierowanego przeciwko Turcji, zawartego w kwietniu 1683 przez Jana III Sobieskiego i cesarza Leopolda I. Decydująca bitwa rozegrała się 12 września 1683.

Wolna elekcja - to wybór monarchy nie przestrzegający zasad sukcesji dynastycznej. Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas. Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamień pod Warszawą ( król Henryk Walezy - Francuz). Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja, była to wieś Wola pod Warszawą.