Kościół w Polsce przed Reformacją

II. KOŚCIÓŁ W POLSCE W OKRESIE AWINIOŃSKIEGO PAPIESTWA

DATY I WYDARZENIA:

W XIV w. - Królestwo Polskie, zjednoczone przez Władysława Łokietka (1306-1333) i Kazimierza Wielkiego (1333-1370), w swych granicach nie objęło pod względem kościelnym całej metropolii gnieźnieńskiej. Diecezja lubuska i kamieniecka odpadły całkowicie. Poza granicami kraju ( w Królestwie Czeskim ) znalazła się diecezja wrocławska ( pozostawała nadal sufraganią Gniezna ). Część diecezji poznańskiej znalazła się w Brandenburgii, część archidiecezji gnieźnieńskiej i dwie trzecie terytorium diecezji włocławskiej objęły granice Państwa Krzyżackiego. Stołeczna diecezja krakowska sięgała w rejonie Spisza, Pszczyny i Bytomia poza granice państwa.
1326 - Synod metropolii gnieźnieńskiej w Uniejowie - pod przewodnictwem metropolity Janisława (+1341) – zajął się żywotnymi problemami ówczesnego Kościoła polskiego: reformą życia i karności kościelnej kleru, dziesięciną, ochroną majątku i sądownictwa kościelnego, zakazem nadawania beneficjów kościelnych cudzoziemcom, obroną języka polskiego wobec naporu germanizacji, wizytacją parafii, usprawnieniami duszpasterstwa parafialnego, obroną chłopów w dobrach kościelnych przed nadużyciami ze strony świeckich, reformą życia duchowieństwa parafialnego i zakonnego.
X/XI 1351 - Zjazd wrocławski, w którym uczestniczyli król Czech Karol IV, król Polski Kazimierz Wielki, abp Jarosław z Gniezna, bp Przecław z Pogorzeli i książęta śląscy. Pojawił się projekt podziału diecezji wrocławskiej, któremu sprzeciwiali się ostro polscy duchowni.
13 II 1375 - Bulla Debitum pastoralis offici Grzegorza XI - utworzenie metropolii na Rusi Czerwonej, zwanej też Halicką, drugiej w Polsce, obejmującej arcybiskupstwo-metropolię w Haliczu ( potem we Lwowie ) oraz diecezje w Przemyślu, Włodzimierzu Wołyńskim (potem w Łucku) i Chełmie. Pod względem politycznym nowa metropolia objęła Ruś Halicką i część Wołynia, należąca do Polski. Metropolia poszerzyła swe granice na wschód przez podporządkowanie jej diecezji kamienieckiej, utworzonej w latach 1379-1384 i obejmującej Podole, oraz diecezji kijowskiej, powstałej około 1400 r. i obejmującej ziemie ukraińskie. Prawie równocześnie z erekcją metropolii rozpoczęły się starania o przeniesienie jej stolicy z Halicza do Lwowa. Inicjatorami tych starań byli książę Władysław Opolczyk i metropolita halicki – Maciej (+1380). Mimo spodziewanego pomyślnego wyroku papieskiego translokacja nastąpiła dopiero po 40 latach. Tak długą zwłokę spowodowały pretensje ze strony biskupów lubuskich i fakty sprawowania przez nich jurysdykcji kościelnej na Rusi Czerwonej, jak i trudności polityczne czynione przez władców Węgier. Przeniesienie stolicy metropolii z Halicza do Lwowa nastąpiło na mocy bulli antypapieża Jana XXIII In eminenti specula z 28 VIII 1412 r. W tym samym roku włączono do lwowskiej prowincji kościelnej biskupstwo w Serecie (Mołdawia), powstałe w 1370 r. i kierowane przez Polaka, Andrzeja Jastrzębca.

III. KOŚCIÓŁ W POLSCE W OKRESIE WIELKIEJ SCHIZMY ZACHODNIEJ I WIELKICH SOBORÓW

DATY I WYDARZENIA:

1382 - Książę Władysław Opolczyk sprowadził z Węgier słynący z cudów obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem i umieścił go w kościele pw. Maryi Panny we wsi Częstochowie. Ufundował przy nim klasztor dla zakonu eremitów św. Pawła Pustelnika, sprowadzonego z węgierskiego Marianosztra. Mnisi ci, zwani paulinami, mieli propagować kult maryjny. Od 1388 r. upowszechnia się nazwa Jasna Góra.
14 II 1386 - Chrzest Władysława Jagiełły, książąt i możnowładców litewskich w Krakowie z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzanty (ok. 1320-1388). Jadwiga Anjoux, córka króla Węgier i Polski Ludwika Andegaweńskiego i Elżbiety - księżniczki bośniackiej, żona Jagiełły, została nazwana przez Jana Długosza krzewicielka katolickiej wiary na Litwie. Na czym polegała ofiara Jadwigi? Była uroczyście zaręczona i miała pewność, że zostanie żoną Wilhelma Habsburga. Z politycznego punktu widzenia byłoby to małżeństwo nieracjonalne, a jako że z Niemcem zawarte, Polakom niemiłe, natomiast małżeństwo z Jagiełłą leżało zarówno w interesie Polski, jak i chrześcijaństwa. Jeśli polityczne motywy nie przemawiały zrazu do umysłu Jadwigi, to wzniosły cel pro argumento fidei nie mógł być obojętny królowej na tak wysokim poziomie religijnych przekonań.
1387-1388 - Chrzest Litwy przeprowadzony przez pierwszego biskupa wileńskiego Andrzeja Jastrzębca, współdziałającego z królem Władysławem Jagiełłą. Już mocą unii krewskiej z 1385 r. Jagiełło zobowiązał się do przyjęcia chrztu przez Wielkie Księstwo Litewskie. W 1387 r. przybył na Litwę, gdzie drogą perswazji przekonał bojarów litewskich do potrzeby przyjęcia nowej wiary. Polecił ją przyjąć wszystkim swoim poddanym. Rozpoczął niszczenie obiektów dawnego kultu (karczowanie świętych gajów, gaszenie świętego ognia, zabijanie świętych węży). Obyło się jednak bez stosowania przemocy wobec ludności. W 1388 r. biskup Andrzej przeprowadzał liczne chrzty zbiorowe. Jagiełło zaś sam przetłumaczył dla swojego ludu na język litewski Modlitwę Pańską i Skład Apostolski. W celu pozyskania większej liczby duchownych Litwinów królowa Jadwiga Andegaweńska ufundowała w 1397 r. osobne kolegium litewskie przy Uniwersytecie Praskim. Chrystianizacja ta objęła wtedy tylko terytorium Auksztoty.
1387 - Utworzenie przez Jagiełłę diecezji wileńskiej - przed erekcją papieską ( bulla Romanus pontifex Urbana VI z 1388 r.) - w granicach metropolii gnieźnieńskiej. Diecezja objęła w swych granicach Auksztotę, Ruś Białą, ziemię połocką, witebską i smoleńską oraz większość Polesia i Podlasia. Za panowania Jagiełły na terenie tego biskupstwa powstały 42 parafie.
11 I 1397 - Bulla Eximiae devotionis Bonifacego IX – powstanie Wydziału Teologicznego w Krakowie.
1403 - Wybitny teolog Mateusz z Krakowa, związany z uniwersytetami w Pradze i Heidelbergu, ogłosił traktat "O praktykach kurii rzymskiej". Pytał w nim: Gdzie dziś można spotkać pasterza zabiegającego troskliwie o swoje owce? Odpowiedź odsłaniała przekonanie autora o głębokim kryzysie duchowieństwa w Polsce w okresie Wielkiej Schizmy Zachodniej: Starsi wylęgują się w puchach, plebani grają w kości w spelunkach, biskupi pochłonięci są sprawami swych posiadłości (...). Im wyższa godność, tym niższy poziom moralny. Współczesny mu biskup krakowski Piotr Wysz diagnozował stan Kościoła jako upadek i zhańbienie, w którym honor zamienił się w horror. Mateusz z Krakowa pisał: Nie ma w nas prawdy ani miłosierdzia, (...) zalało nas kłamstwo, złodziejstwo i mężobójstwo. Obaj postulowali potrzebę podniesienia poziomu wykształcenia kleru i odnowy życia.
29 III 1407 - Tumult antyżydowski w Krakowie. Zaczęło się od tego, że na ambonę kościoła p.w. św. Barbary ktoś podrzucił list, w którym znajdowało się oskarżenie Żydów o dokonanie mordu rytualnego na dziecku chrześcijańskim: Zabiwszy (...) dziecko chrześcijańskie, w jego krwi czynili bezbożne niegodziwości. Zarzucano im także obrzucenie kamieniami księdza niosącego Przenajświętszy Sakrament. O stanowisku Kościoła wobec takich oskarżeń świadczy bulla papieża Innocentego IV z 1253 r., która jednoznacznie kwestionowała przypisywanie Żydom mordu rytualnego i zakazywała chrześcijanom wysuwania wobec nich takich oskarżeń. Nawoływania do prześladowań nie można przypisywać Kościołowi, a tylko fanatycznej części duchowieństwa. Książęta i królowie Polski zawsze otaczali Żydów opieką. Mimo to dochodziło w Polsce do sporadycznych prześladowań Żydów, nigdy jednak na taką skalę, jak w Europie Zachodniej.
1413 - Chrystianizacja Żmudzi. Kazania głosił dominikanin, o. Andrzej Wężyk. Biskupstwo dla Żmudzi zostało zatwierdzone przez papieża Marcina V w bulli Mirabilis Deus z 11 IX 1421 r.
1415 - Udział arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąby - pierwszego prymasa Polski - i polskiej delegacji w Soborze w Konstancji. Ks. Paweł Włodkowicz przedstawił ojcom soboru dwa traktaty: na temat reformy papieskiej polityki finansowej i beneficjalnej oraz na temat sporu polsko-krzyżackiego. Abp Mikołaj Trąba przeciwdziałał husytyzmowi: w 1420 r. pod jego kierownictwem odbyły się synody w Wieluniu i Kaliszu, na których podjęto uchwały przeciwko husytom.
1417 - Utworzenie z inicjatywy Władysława Jagiełły i księcia Witolda biskupstwa na Żmudzi i włączenie jego terytorium przez Marcina V w 1421 r. do metropolii gnieźnieńskiej. Stolica diecezji: Wornie-Miedniki.

IV. KOŚCIÓŁ W POLSCE W OKRESIE RENESANSOWEGO PAPIESTWA

DATY I WYDARZENIA:

1433-1480 - Jana Długosza (ur. 1415) dzieła i fundacje dla Kościoła. Ten dyplomata i duchowny, arcybiskup-nominat lwowski jest m. in. twórcą jednego z najwybitniejszych dzieł średniowiecznej historiografii europejskiej pt. Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego( 12 ksiąg opisujących dzieje Polski od czasów legendarnych do 1480 r.), Księgi uposażenia diecezji krakowskiej ( spis wartości majątków i przychodów z poszczególnych dóbr kościelnych, który pozwalał na nakładanie podatków przez biskupa krakowskiego) i katalogów biskupów polskich, a także fundatorem klasztorów: kanoników regularnych w Kłobucku i paulinów w Beszowej oraz czterech kościołów parafialnych i bursy w Krakowie.
12 IV 1440 - Nominacja kardynalska (zatwierdzona przez antypapieża Feliksa V, potwierdzona przez papieża Mikołaja V) dla pierwszego Polaka – biskupa Zbigniewa Oleśnickiego (ok. 1430-1493), bliskiego współpracownika króla Kazimierza Jagiellończyka. Był sławny w całym świecie chrześcijańskim - mówił Maciej z Łabiszyna, rektor Uniwersytetu Krakowskiego, podczas uroczystości przekazania Oleśnickiemu insygniów kardynalskich. Gardził każdą potęgą świecką, co się wywyższała przeciw wierze, wolności Kościoła lub sprawiedliwości. (...) Nigdy nie oszczędzał on heretyków - pisał Jan Długosz z okazji śmierci kardynała. Odegrał niezwykle ważną rolę w procesach z Zakonem Krzyżackim dzięki temu, że zgromadził zbiór materiałów historycznych dokumentujących polskie prawa. Oleśnicki uważał się za dziedzica św. Stanisława. Być może z jego wielkiej admiracji dla kultu biskupa-męczennika narodził się program kontroli władzy królewskiej i jej ograniczania. Skutkiem było pewne osłabienie pozycji króla. Po śmierci Władysława Jagiełły zupełnie samodzielnie wyznaczył koronację następcy. Był zwolennikiem unii polsko-litewskiej i unii polsko-węgierskiej oraz angażował się w działania dyplomatyczne, które je ratowały w chwilach kryzysu.
1466 - Na mocy pokoju toruńskiego, kończącego trzynastoletnią wojnę z Zakonem Krzyżackim, w skład Królestwa Polskiego weszły biskupstwa pozostające dotąd pod ścisłą kontrolą Zakonu. Do metropolii gnieźnieńskiej włączono biskupstwo chełmińskie, zaś biskupstwo warmińskie miało pozostać niezależne.
1457 - Otwarty konflikt z Rzymem po odrzuceniu przez króla Kazimierza Jagiellończyka kandydatury kard. Eneasza Piccolominiego, zatwierdzonej przez Kaliksta III, na biskupstwo warmińskie.
1512-1517 - Udział metropolity gnieźnieńskiego, prymasa Polski Jana Łaskiego (+1531) w Soborze Laterańskim V. Dla siebie i swoich następców przywiózł prymas nominacje na legata papieskiego ( legatus natus, 1515 ) Stolicy Apostolskiej w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Był głównym doradcą politycznym króla Aleksandra Jagiellończyka, zwolennikiem umocnienia roli Polski nad Bałtykiem, przeciwnikiem Krzyżaków i Habsburgów. Dążył do reformy Kościoła, ujednolicił liturgię w rycie rzymskim, dbał o czystość nauki kościelnej, dyscyplinę kleru, rozwój kultury i szkolnictwa.

TERMINOLOGIA:

Insygnia kardynalskie - kapelusz o szerokich brzegach, tzw. kardynalski.
Legatus (łac. legat (papieski); legatus a latere - dosł. 'od boku (papieża)' - kardynał wysłany przez papieża dla załatwienia w jego imieniu i zastępstwie określonej sprawy; legatus missus - dosł. 'posłany' - nuncjusz; legatus natus - dosł. 'urodzony' - tytuł honorowy biskupa, przywiązany do niektórych diecezji (np. Canterbury, Gniezno, Kolonia, Moguncja, Praga, Reims, Toledo).
Koncyliaryzm, teoria koncyliarna - w XIV i XV wieku doktryna w katolicyzmie, twierdząca, że sobory powszechne są najwyższą władzą Kościoła, mającą nawet władzę sędziowską nad papieżem. Ze względu na zdecydowane przeciwstawianie się jej papieży stawała się przyczyną odstępstwa od Kościoła rzymskokatolickiego tych chrześcijan, którzy nie akceptowali nieograniczonej władzy papieża i w konsekwencji jedną z przyczyn reformacji, a także m. in. gallikanizmu. Koncyliaryzm był głoszony przez część teologów, prawników i przedstawicieli wyższego duchowieństwa, opowiadających się za ograniczeniem władzy papieża na soborach w Pizie (1409 - tzw. wstępny koncyliaryzm), w Konstancji (1414-1418 - umiarkowany i episkopalny koncyliaryzm) i w Bazylei (1431-1439 - radykalny koncyliaryzm). Miał licznych zwolenników w Polsce, w szczególności w środowisku Akademii Krakowskiej. Jego zwolennikami i głosicielami byli m.in.: Paweł Włodkowic, Andrzej Łaskarz, Jakub z Paradyża, Jan Kanty i Zbigniew Oleśnicki.