Kościół w II Rzeczpospolitej

X. KOŚCIÓŁ W II RZECZPOSPOLITEJ

DATY I WYDARZENIA:

1918 - Założenie Uniwersytetu Lubelskiego (późniejszego KUL), uczelni powstałej z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego na bazie zlikwidowanej po wybuchu rewolucji październikowej Akademii Duchownej w Petersburgu. Dewizą uczelni stało się hasło: Deo et Patrie - Bogu i Ojczyźnie. W 1928 r. do nazwy uczelni dodano słowo katolicki. W Lublinie narodziła się polska szkoła katolicyzmu społecznego, której twórcą był rektor KUL, ks. Antoni Szymański. Organizowane przez niego "Tygodnie Społeczne", tj. zjazdy młodzieży akademickiej i inteligencji katolickiej, gromadziły tłumy dyskutantów i prelegentów. Celem wzmocnienia oddziaływania założeń katolickiej nauki społecznej na świeckich katolików oraz wypracowania skutecznych sposobów formacji ks. Szymański powołał w 1938 r. Instytut Wyższej Kultury Religijnej. W środowisku krakowskim sławę osiągnęli znakomici tomiści: ks. Konstanty Michalski - rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, jego wychowanek ks. Aleksander Usowicz oraz ks. Jan Salamucha.
1920 - Ustanowienie Ligi Katolickiej z inicjatywy biskupa krakowskiego księcia Adama Stefana Sapiehy. Zajmował się ona szerzeniem uświadomienia katolickiego oraz stosowaniem zasad katolickich w życiu, poprzez m. in. popieranie prasy i wydawnictw katolickich, czuwanie nad duchem szkolnictwa i ustawodawstwa. Nie zdołała jednak wytworzyć jednego ośrodka centralnego i jednolitości organizacyjnej w całej Polsce. Dopiero encyklika Ubi arcano Dei Piusa XI z 1922 r. wskazała na Akcję Katolicką jako organizację zdolną scementować wszystkie te idee w jednym ruchu.
1918-1921 - Udział duchowieństwa w powstaniach: wielkopolskim i III śląskich oraz w akcji plebiscytowej: na Śląsku, Warmii i Mazurach, Orawie i Spiszu, a także w walce o wschodnie granice RP i wojnie polsko-bolszewickiej, która zapisała się w historii jako Cud nad Wisłą. Księża znaleźli się w ławach Sejmu Ustawodawczego. Analizując aktywność duchowieństwa w dziedzinie polityki należy zauważyć, że najwięcej księży było zwolennikami endecji. Wielu z nich popierało Chrześcijańską Demokrację. Istotną cezurą w działalności politycznej duchowieństwa katolickiego był zamach majowy Józefa Piłsudskiego i dojście do władzy obozu sanacyjnego, zaś apogeum - konflikt wawelski, związany z przeniesieniem w 1937 r. trumny Marszałka z Krypty św. Leonarda do mauzoleum Wieży Srebrnych Dzwonów na Wawelu.
17 III 1921 - Konstytucja marcowa II RP - nie tworzyła religii państwowej ze względu na liczne mniejszości narodowe i wyznaniowe oraz nie wprowadzała rozdziału Kościoła od państwa. Art. 114: Wyznanie rzymskokatolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równoprawnych wyznań.
1922 - Po zakończeniu działań wojennych na terytorium Polski w całości znalazły się metropolie: poznańska i gnieźnieńska (w unii personalnej), warszawska i lwowska oraz część mohylewskiej.
1922 - Franciszkanie rozpoczęli wydawanie "Rycerza Niepokalanej". Obok częstochowskiej "Niedzieli" i katowickiego "Gościa Niedzielnego" był najbardziej poczytną gazetą międzywojenną, mającą również swój japoński odpowiednik.
10 II 1925 - Konkordat polski, stwarzający ramy dla samodzielnej działalności dla Kościoła trzech obrządków: rzymskokatolickiego, greckokatolickiego i ormiańskiego. W artykule pierwszym zagwarantowano Kościołowi katolickiemu w Polsce "swobodne wykonywanie jego władzy duchownej, jak również swobodną administrację i zarząd sprawami majątkowymi zgodnie z prawami boskimi i prawem kanonicznym". Kościół katolicki uzyskał niemal całkowitą swobodę w obsadzie i nominacjach godności kościelnych - tylko w nielicznych przypadkach państwo miało prawo weta. Nie było w konkordacie - w odróżnieniu od większości umów Stolicy Apostolskiej z innymi państwami - klauzuli stwierdzającej wyraźnie, że uprawnienia Kościoła nie mogą stać w sprzeczności z porządkiem prawnym państwa polskiego. Katolickie duchowieństwo uzyskało całkowitą i niczym nieograniczoną swobodę w komunikowaniu się z kościelnym zwierzchnictwem, w tym również oczywiście ze Stolicą Apostolską. Ten zapis wyłączał kontrolę państwa nie tylko nad korespondencją, ale także nad wszelkimi innymi formami wypowiedzi - listami apostolskimi, orędziami i tym podobnymi dokumentami. Ponadto kler uzyskał specjalne prawa w traktowaniu przed sądami powszechnymi w sprawach karnych. Artykuł XIII konkordatu wprowadzał obowiązek nauczania religii w szkołach powszechnych i średnich. Biskupi uzyskali istotny wpływ na obsadę nauczycieli religii w szkołach, nadzorowali także nauczanie i moralność nauczycieli. Państwo zobowiązywało się do bracchium saeculare. Rezygnowało przy tym z podatków i wszelkich opłat od budynków i urządzeń, służących celom religijnym, i zobowiązywało się do wypłacania duchownym katolickim uposażeń i rent - do czasu uregulowania spraw majątkowych Kościoła związanych z utratą jego dóbr na rzecz zaborców. W konkordacie Watykan de facto uznał nowe granice Rzeczypospolitej, bowiem zobowiązywał się do dostosowania granic diecezji do polskich granic administracyjnych. Jakkolwiek cały obszar kraju mieścił się w granicach diecezji, których stolice znajdowały się w Polsce, to podlegający do 1922 r. diecezji chełmińskiej Gdańsk - jako nienależące do Polski Wolne Miasto Gdańsk - usankcjonowano w konkordacie z 1925 r. jako osobną diecezję. Watykan zobowiązał się do nieobsadzania cudzoziemcami stanowisk przełożonych zakonów bez zgody polskich urzędników państwowych, a biskupi zostali zobowiązani do składania przysięgi wierności prezydentowi państwa. Uznanie granic polskich z Wilnem włącznie wywołało kryzys w stosunkach pomiędzy Watykanem a Litwą. Konkordat z Polską - w porównaniu z innymi zawieranymi w tamtym czasie przez Watykan - należał do najbardziej dla Stolicy Apostolskiej korzystnych. Ksiądz prof. B. Wilamowski, jeden z wybitnych prawników XX-lecia międzywojennego, skomentował go słowami: Należy go zaliczyć do tych konkordatów, które kościół w jego działalności możliwie najmniej krępują, a zostawiają mu maksimum swobody. Treść konkordatu została opublikowana w "Dzienniku Ustaw" z 1925 r. (Nr 72, poz. 501).
28 X 1925 - Bulla Piusa XI Vixdum Poloniae unitas – powstał nowy ustrój metropolitarny w RP: Gniezno, Poznań, Lwów, Kraków i Wilno. W ramach metropolii krakowskiej utworzono diecezję katowicką.
1926 - Nominacja biskupa katowickiego Augusta Hlonda na stanowisko prymasa Polski. Dzięki niemu zwyciężyła w II Rzeczpospolitej wizja Kościoła ponadpatyjnego, niepopierającego żadnej konkretnej partii, przy jednoczesnym podkreślaniu moralnego obowiązku angażowania się katolików w życie polityczne na własną odpowiedzialność. Kościół, kierowany przez niego, zdobywał autorytet przez to, iż nie pozwalał rozwijać się tendencjom skrajnym, a niwelując spory, zyskiwał możliwość bardziej dogłębnego oddziaływania na życie społeczne. Wyzwolił wyraźnie Kościół z kompleksu oblężonej twierdzy, co miało potem kolosalne znaczenie dla przejścia przez dramatyczny czas wojny i okupacji.
24 XI 1930 - Powstanie Akcji Katolickiej, której zadaniem było zespalanie i organizowanie zrzeszeń katolickich dla celów apostolstwa świeckiego. Organizacja: NIAK – Naczelny Instytut Akcji Katolickiej w Poznaniu, DIAK – Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej, PAK – Parafialna Akcja Katolicka. Cztery kolumny: KSM – Katolickie Stowarzyszenie Mężczyzn, KSK – Katolickie Stowarzyszenie Kobiet, KSMM – Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej, KSMŻ- Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej. Akcja Katolicka miała charakter organizacji powołanej i kierowanej odgórnie przez hierarchię kościelną, wspieranej zwłaszcza energicznie przez prymasa Polski Augusta Hlonda. Naczelnym asystentem został bp Walenty Dymek z Poznania, a główną doroczną uroczystość wyznaczono na święto Chrystusa Króla. W 1931 r. zaczął się ukazywać centralny organ Akcji - miesięcznik "Ruch Katolicki". W 1939 r. Akcja Katolicka liczyła około 750 tys. członków. Słabością masowej organizacji była jej bierność, schematyczność i uleganie odgórnym dyrektywom, które wprowadzały atmosferę daleko posuniętego podporządkowania. Tam, gdzie klerykalizacja życia parafialnego była znaczna, pozycję Akcji Katolickiej wyznaczała postawa duszpasterzy, zaś tam, gdzie rozbudowane były samodzielne struktury, obserwowano odważne inicjatywy. Stąd ocena działań tej kościelnej organizacji nie może być jednoznaczna. Zdaniem socjologów kościelnych, niewymiernym jej sukcesem było braterstwo celów i pracy, które wydało owoce w czasie okupacji. Formacją sumień katolickich - obok Akcji Katolickiej - zajęły się: Sodalicja Mariańska (wśród inteligencji i ziemiaństwa), jezuickie Apostolstwo Modlitwy, Milicja Niepokalanej, Krucjata Eucharystyczna, duszpasterstwa akademickie w Warszawie, Poznaniu i Wilnie, "Odrodzenie" i "Iuventus Christiana" - wśród młodzieży akademickiej, Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej.
1932 - Prymas Polski August Hlond powołał do życia Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej - zgromadzenie zakonne z zadaniem systematycznego dostarczania kadr na potrzeby emigracyjnego duszpasterstwa. Z tego samego powodu popierał też działalność Misji Katolickiej w Paryżu, założonej w 1836 r.
1933 - Porozumienie w sprawie transmisji Mszy świętej na falach Polskiego Radia, które Kościół uznał za ważne narzędzie ewangelizacji. Charakter współpracy Kościoła z Polskim Radiem oddaje działalność ks. Michała Rękasa, założyciela Apostolstwa Chorych, który w latach 30. zdominował obszar publicystyki społecznej, lansując typ pogadanek o zdrowiu, higienie i leczeniu psychiki, pełnych religijnej frazeologii. Potężnym narzędziem oddziaływania propagandowego Kościoła miał stać się również film. Episkopat widział potrzebę powstania filmowej kroniki życia katolickiego, wyświetlanej jako nadprogram w kinach i będącej swoistym instruktażem katolickiego stanowiska etycznego i dogmatycznego, ducha chrześcijańskiej harmonii i ładu.
23 IV 1935 - Konstytucja kwietniowa II RP - wysuwała państwo na plan pierwszy, ale traktowane jako struktura organizująca życie społeczne i gwarantująca prawa jednostki. Obywatel miał zapewnioną równość wobec prawa, możliwość rozwoju wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń, ograniczone jednak przez dobro powszechne.
26-27 VIII 1936 - Pierwszy Synod Plenarny w Częstochowie pod przewodnictwem legata papieskiego Franciszka Marmaggiego. Cel: ujednolicenie życia kościelnego w całej Polsce oraz nakreślenie wspólnego programu duszpasterskiego w diecezjach położonych na terenach różnych byłych zaborów. Istotną rolę odgrywała Akcja Katolicka. Uchwały zostały zatwierdzone przez Piusa XII i obowiązywały od 1938 r.
TERMINOLOGIA:
Bracchium saeculare - pomoc państwa w wykonywaniu dekretów kościelnych.