Dzieje Kościoła w Polsce według Kronik

TEKST ŹRÓDŁOWY

Gall Anonim, Kronika polska, Ossolineum, Wrocław 2003 [zob. Księga I, nr 6, 11, 19, s. 18-20, 29, 42-43; Księga II, nr 43, s. 110-112]
Mistrz Wincenty Kadłubek, Kronika polska, Ossolineum, Wrocław 2003 [zob. Księga IV, nr 9, s. 199-203]

Dzieje Kościoła w Polsce - opisane przez kronikarzy - w wybranych wyżej tekstach:

Zjazd Gnieźnieński - Było to spotkanie cesarza niemieckiego Ottona III z polskim władcą Bolesławem Chrobrym. Otton III przybył w roku 1000 do Gniezna z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha. Wydarzenie to miało również charakter synodu kościelnego, podczas którego ogłoszono powstanie pierwszej na ziemiach polskich metropolii ze stolicą w Gnieźnie. Utworzenie metropolii zależnej bezpośrednio od Rzymu równało się wówczas uznaniu samodzielności i odrębności państwa. Zjazd więc symbolicznie oznaczał przyjęcie Polski do grona państw europejskich. Oprócz utworzenia metropolii (pierwszym metropolitą został brat św. Wojciecha, Radzim Gaudenty) na Zjeździe Gnieźnieńskim powstały równie 3 biskupstwa - krakowskie, wrocławskie i kołobrzeskie. Podczas zjazdu Otton III nałożył na głowę Bolesława diademem cesarski oraz obdarował go kopią Włóczni św. Maurycego - jednym z symboli cesarskiej władzy. Bolesław z kolei ofiarował Ottonowi cenną relikwię - ramię św. Wojciecha.
Zakładanie kościołów w Polsce w czasach Bolesława Chrobrego.
Losy arcybiskupa gnieźnieńskiego Marcina w czasie najazdu Pomorzan na Spicymierz nad Wartą.
Powstanie antychrześcijańskie w Polsce i najazd Czechów na Gniezno.
Zjazd w Łęczycy - Wielki zjazd dostojników świeckich i duchownych. Odbył się w 1180 r. To wówczas po raz pierwszy polski władca za cenę poparcia zrzekł się części swoich uprawnień na rzecz pewnej grupy społecznej, w tym przypadku duchowieństwa. Zjazd potwierdzał władzę senioralną księcia Kazimierza Sprawiedliwego, syna Bolesława Krzywoustego. Książę w zamian zwalniał dobra duchowne z dwóch obowiązujących dotychczas praw - obowiązku dostarczania podróżującym urzędnikom księcia żywności i podwody, a także z tzw. "ius spolii", na mocy którego ruchomy majątek zmarłego biskupa czy opata przechodził na własność księcia. Zjazd w Łęczycy przyczynił się do wzrostu znaczenia politycznego Kościoła w państwie. Uchwały zatwierdził papież Aleksander III.

Słownik:

archidiakon (gr. arche - pierwszeństwo, diakonia - służba) przełożony diakonów przy katedrze biskupiej. Godność kościelna od poł. IV w. Zajmował pierwsze miejsce wśród duchowieństwa diecezjalnego. Opiekował się księżmi w sprawach dyscyplinarnych, egzaminował niższy kler przed święceniami, wizytował wiejskie parafie i czuwał nad kultem liturgicznym. Instytucja zanikła w wyniku reform Soboru Trydenckiego. Obecnie funkcje archidiakona przejął wikariusz generalny.

AUTORZY

GALL ANONIM

Pierwszy kronikarz działający na ziemiach polskich. Praktycznie nic o nim nie wiadomo. Był mnichem, prawdopodobnie benedyktynem. Szczątkowe informacje, które posiadamy, są jedynie domysłami, snutymi na podstawie skąpych wzmianek autobiograficznych w Kronice polskiej. Z tego też powodu historycy nadal prześcigają się w często sprzecznych ze sobą, a nieraz także i fantastycznych domysłach.
Żył w czasach Bolesława III Krzywoustego. Prawdopodobnie urodził się między 1050 - 1060 rokiem. Do Polski mógł przybyć około 1089 lub 1109 roku.
Kronikę polską napisał prawdopodobnie na życzenie kanclerza Michała Awdańca w latach 1112-1116. Możliwe, że po śmierci kanclerza Michała prowadził kancelarię książęcą.
Wybitny renesansowy dziejopis, biskup Marcin Kromer, w którego posiadaniu znajdował się jeden z ocalałych do dziś dnia rękopisów Kroniki polskiej, napisał uwagę na marginesie: Niniejszą historię napisał Gall, mnich jakiś zapewne, jak można wnosić z przedmów, który żył za czasów Bolesława III. Od tego czasu przyjęło się nazywanie Anonima Gallem.
Informacje z Kroniki polskiej: Tekst napisany został w latach 1112-1116. Kronika jest dziełem o wybitnym kunszcie literackim i ma charakter moralistyczny. Przedstawia dzieje od początku dynastii Piastów, po czasy współczesne autorowi.

Co Gall Anonim o sobie ujawnił sam?

Prawdopodobnie przybył do Polski z Węgier.
Był pielgrzymem.
Podkreślał atencję do kultu św. Idziego (na co zwrócili uwagę historycy)
Nie był Skandynawem - wykazał całkowity brak znajomości Europy Północnej
Był uczestnikiem spotkania Krzywoustego i Kolomana Uczonego na Węgrzech.

Co ujawnia styl pisania?

Sposób pisania świadczy o wysokiej klasy wykształceniu (co świadczy o mnichu lub osobie wysokiego rodu)
Biegłość w sztuce pisarskiej świadczy, że nie jest to pierwsze dzieło jakie napisał.
Kronika została napisana w sposób wówczas nowatorski. Styl taki powstał na północy Francji, stosowany był we Flandrii, Nadrenii i Holandii, Belgii.

Hipotezy pochodzenia Galla Anonima

Anonim był Polakiem. Ta teza (powstała wskutek nieporozumienia) już upadła. Gotfryd Lengnich, wydając drukiem Kronikę polską, za autora podał Marcina Gallusa. Nie było nikogo takiego. Wydawca pomylił Anonima z Marcinem Galikiem, o którym mógł przeczytać u Jana Długosza.
Anonim był zakonnikiem z Prowansji z klasztoru Saint-Giles (tam spoczywały relikwie św. Idziego, tam dary wysyłał Władysław Herman błagając Boga o potomka). Mnich przebywał czas jakiś w filii tego klasztoru w Somogyvàr na Węgrzech (stąd jego znajomość terenów węgierskich). Był też autorem Gesta ungarorum (czyli węgierskiego odpowiednika Kroniki polskiej, powstałej również w tym okresie). Tamto dzieło nie zachowało się nawet w odpisach. Biblioteka klasztoru St. Giles została zniszczona w 1562 roku, brak więc materiału porównawczego który mógłby potwierdzić tę teorię. (M. Plezia)
Anonim był węgierskim mnichem. Do Polski przybył najprawdopodobniej z klasztoru św. Idziego w Somogyvár na Węgrzech około 1110, wraz z wracającym z pielgrzymki Bolesławem III, pokutującym w ten sposób za zabójstwo brata Zbigniewa. Wtedy odbyła się też tajna rada z Kolomanem. Jednakże w klasztorze w Somogyvár ani nigdzie na Węgrzech nie było jeszcze ośrodka literackiego, którego mnisi operowaliby aż tak rozwiniętą łaciną. (P. David)
Był Włochem, członkiem rodu Orseolich (czyli dożów weneckich). Mógł ukrywać się w klasztorze św. Mikołaja na Lido w Wenecji. Później był wychowawcą królewicza Mieszka przebywającego na Węgrzech na wygnaniu. Razem z nim przybył do Polski w 1089. (T. Wojciechowski)
Gall Anonim i Mnich z Lido (autor Historii o translacji św. Mikołaja Wielkiego) to ta sama osoba. Wywodził się z północnowłoskiego lub adriatyckiego kręgu kulturowego. Łączyły go bliskie związki z Dalmacją, a zwłaszcza z Zadarem ( zob. T. Jasiński)
Anonim był mnichem z Flandrii. W 1081 roku biskup poznański Franko przebywał w klasztorze św. Huberta w Ardenach we Flandrii (związanym z kultem św. Idziego). W 1061 roku mnich tego klasztoru Lambert Młodszy napisał kronikę. Później musiał z klasztoru uciekać. Czy nie on może być Anonimem? (J. Zathey)
Anonim to wysokiego rodu Francuz, zaginiony w czasie pierwszej wyprawy krzyżowej hrabia Hainaut - Baldwin II.

MISTRZ WINCENTY KADŁUBEK

Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem (ur. po 1150 lub ok. 1160 roku według tradycji we wsi Karwów koło Opatowa lub we wsi Karwów koło Stopnicy, w Ziemi Sandomierskiej – zm. 8 marca 1223 w Jędrzejowie) – polski kronikarz, dziejopisarz, kancelista i kapelan nadworny Kazimierza II Sprawiedliwego, najpierw prepozyt kolegiaty p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu, a następnie biskup krakowski w latach 1208-1218, beatyfikowany w 1764 przez papieża Klemensa XIII. Jest autorem Kroniki polskiej. To obecny patron diecezji sandomierskiej.
Tradycja przypisuje mu szlacheckie pochodzenie, miał wywodzić się ze średniego rycerstwa, z rodu Różyców (pieczętujących się herbem Poraj vel Róża) oraz to, że miał być synem komesa Stefana. W odmiennym stanowisku, co do pochodzenia naszego kronikarza funkcjonuje przekonanie, że był on synem chłopa - o przydomku kadłub, od którego urobiono quasi nazwisko Kadłubek. Pierwsze nauki pobierał w katedralnej szkole krakowskiej pod kierunkiem Amileusza. Wspierał kolegiatę w Kielcach i katedrę w Krakowie. Szczególnie troszczył się o klasztory cysterskie w Jędrzejowie, Sulejowie i Koprzywnicy i bożogrobców w Miechowie, zwiększając ich uposażenie.
W latach 1167-1185 studiował nauki wyzwolone i prawo w Paryżu lub Bolonii. Nie ma pewności, czy ukończył swoją naukę tytułem magistra, czy też określenie Mistrz (łac.magister), towarzyszące jego imieniu jest związane z przypisywaną mu funkcją opiekuna szkoły katedralnej na Wawelu.
Był jednym z dwóch (obok Henryka Kietlicza) przywódców obozu reformatorskiego w polskim Kościele dążącego do wprowadzenia celibatu i uniezależnienia się Kościoła od władzy świeckiej. Wobec upadku politycznego tego obozu w 1217 roku zrezygnował z biskupstwa krakowskiego i rozpoczął życie zakonne. Podziwiał rygoryzm cysterskiej ascezy. Wybrał więc cieszące się wielką sławą opactwo w Jędrzejowie. Drogę z Krakowa do Jędrzejowa przeszedł pieszo. Mnisi jędrzejowscy mieli powitać go około kilometr od klasztoru, o czym przypomina usypany później na tym miejscu Kopiec Spotkania.
W murach opactwa jędrzejowskiego spędził ostatnie pięć lat życia i tam też został pochowany. Po śmierci został otoczony czcią cystersów. Wprowadził w Polsce zwyczaj palenia wiecznego światła przed Najświętszym Sakramentem.

KOMENTARZ DO KRONIK

Znaczenie i zawartość Kroniki polskiej Galla Anonima

Kronika polska (łac. Chronica Polonorum, pełna nazwa dzieła: Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum) nie jest kroniką w jej powszechnie utartym sensie. Kronika jest pierwszym dziełem literatury świeckiej w Polsce. Jest przykładem utworu historycznego opiewającego czyny monarchów, popularnym wówczas w średniowiecznej Europie. Utwory takie nazywano gesta (pol.) czyny.
Kronika polska opowiada o czynach Bolesława Krzywoustego. Według niektórych jest ona panegirykiem panowania tego księcia. Według Pawła Jasienicy jest to raczej esej polityczny, pisany z konkretnym celem - przedstawienia kraju - Polski, jako równego innym krajom chrześcijańskim.
Celem autora było nie tyle zapis wydarzeń ku pamięci, ile napisanie dzieła do rozpowszechnienia wśród szlachty i duchowieństwa.
Kronika powstała na podstawie polskich źródeł i informacji zebranych przez Galla na dworze Bolesława, jest więc utworem na wskroś polskim i jako taki zaliczany jest do najstarszych dzieł polskiego piśmiennictwa.
Kronika jest napisana łaciną, często rymowaną, niejednokrotnie posługuje się motywami fikcyjnymi, takimi jak listy, mowy czy pieśni.
Kronika ma charakter moralistyczny: władza panujących pochodzi od Boga, a ich rządy mają idealistyczny przebieg. Choć Gall niewątpliwie wybiera fakty historyczne, traktując jedne obszernie, a inne pomijając milczeniem, nie posuwa się do ich fałszowania. Charakterystyczny dlań zwrot - długo byłoby o tym mówić - po części wynika z faktu, iż kronikę pisze z chęci zarobku (daje to do zrozumienia kilka razy w treści Kroniki), więc by się nie narazić przemilcza pewne problemy, a po części markuje nim po prostu swoją niewiedzę na dany temat.
Kronika polska Galla Anonima składa się z trzech ksiąg: 1) część pierwsza opisuje legendarne początki państwa polskiego do narodzin Bolesława Krzywoustego; 2) część druga opisuje młodość księcia, do roku 1108; 3) niedokończona część trzecia mówi o latach panowania Krzywoustego, aż do roku 1113. Jest to ostatni rok opisany przez Galla w jego kronice.
W księgach opisuje przede wszystkim dzieje Bolesława Krzywoustego, ale pisze także o Mieszku I, Bolesławie Chrobrym, Mieszku II, Kazimierzu Odnowicielu, Bolesławie Śmiałym i Władysławie Hermanie.

Kronika polska (łac. Chronica Polonorum) Wincentego Kadłubka

Jest to kronika historii Polski, obejmująca jej dzieje od czasów pradawnych po rok 1202.
Dzieło to, liczące cztery księgi, zostało napisane po łacinie na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego i obok Kroniki poskiej Galla Anonima stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne, źródło historii tamtego okresu. Wątki dziejów Polski przeplatają się z dziejami Aleksandra Wielkiego, Juliusza Cezara, Grakchów itp. W celu osiągnięcia efektów estetycznych lub moralnych autor swobodnie przeinacza fakty.
Wincenty Kadłubek rozpoczął swą pracę pisarską najprawdopodobniej w 1190 roku i trwała ona jeszcze z pewnością w 1205 roku (w IV księdze można znaleźć informacje dotyczące bitwy pod Zawichostem, która rozegrała się 19 kwietnia 1205 roku), a została przerwana w 1208 roku, w momencie objęcia przez niego godności biskupa krakowskiego.

Zawartość Kroniki polskiej Wincentego Kadłubka
Całość dzieła została poprzedzona przez autora Prologiem. Jest to krótka opowieść o trzech postaciach o antycznych imionach symbolizujących topos skromności. Autorskim zamierzeniem było ukazanie swoich motywacji odnośnie powstania dzieła. Pisanie o losach narodu jest tu ujęte jako przedsięwzięcie moralne i polityczne służące współczesnym oraz potomnym. Mistrz Wincenty wskazuje także na księcia Kazimierza Sprawiedliwego, który zlecił mu napisanie tej kroniki.
Księga pierwsza: przedstawia pochodzenie narodu polskiego w świetle legend i podań etnogenetycznych. Wincenty poza cyklem podań wielkopolskich, napisanych już przez Galla umieścił także cykl legend małopolskich: o Kraku zwanym Grakchem, pokonaniu smoka i założeniu miasta, o Wandzie i o podstępie Lestka z kolcami. Podania te w zamyśle miały łączyć przeszłość narodu z tradycją starożytną.
Księga druga obejmuje okres od założenia państwa aż po konflikt Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem.
Księga trzecia przedstawia losy kraju podczas rozbicia dzielnicowego.
Księga czwarta rozpoczyna się wstąpieniem na tron Mieszka III Starego, a urywa się w momencie opowiadania o roku 1202. Ma zupełnie inny charakter literacki. Zawiera narracje z okresu znanego mistrzowi z autopsji. Zmiana formy narracji pozwoliła ją ożywić i zdynamizować. Opowiadanie stało się bardziej dramatyczne.
Wincenty był nie tylko kronikarzem, ale także apologetą Kazimierza II Sprawiedliwego. Stworzył wizerunek idealnego władcy. Opis zewnętrzny zbiega się z prezentacją zalet wewnętrznych Kazimierza II. Jego charakterystyka jest wygłaszana przez jednego z najznakomitszych mężów, co podnosi jej prestiż. Władca opisywany posiada zestaw cnot oczyszczających. Były to zalety polityczne (we współżyciu z ludźmi i w rządzeniu), oczyszczające (wyzwalające ducha od ciała, wspomagające w walce ze złem), ducha oczyszczonego oraz zalety egzemplaryczne.
Ideał władcy łączy się w Kronice polskiej z koncepcją państwa (res publica) jako monarchii rządzonej na mocy prawa ustanowionego przez panujących, wybieranych przez obywateli. Łączy się to z podaniem o Grakchu. Kadłubek jako pierwszy wprowadza do języka polskiego pojęcie ojczyzny (patria).
Styl Kroniki polskiej określa się jako trudny i ozdobny (ornatus difficillis) – autor mówi o rzeczach nie wprost, lecz poprzez stosowanie wyszukanych figur i myśli, gry słów, metafor. Chętnie używa alegorii i personifikacji.
Dialogowość trzech pierwszych ksiąg kroniki była czymś wyjątkowym w średniowiecznej historiografii. Wincenty Kadłubek wprowadził dwóch rozmówców uzasadniając ich wybór dojrzałym wiekiem oraz wiarygodnością gwarantującą autorytatywność ich sądów i ocen. Wobec siebie zastosował literacką konwencję świadka dialogu. Dialog kończy się wraz z księgą trzecią. Pojawia się tu topos przerwania intelektualnej biesiady z powodu wieczornego zmęczenia i senności uniemożliwiających dalszą rozmowę. Został on wprowadzony również jako aluzja do śmierci dwóch konwersatorów.
Pod postaciami interlokutorów prawdopodobnie kryją się postaci historyczne. Mają to być: 1) Jan, arcybiskup gnieźnieński – jest on inicjatorem rozmowy, osobą stawiającą pytania, a następnie komentującą odpowiedzi i wzbogacającą ich treść analogiami zaczerpniętymi z historii Rzymu; 2) Mateusz, biskup krakowski, rzekomy autor listu do św. Bernarda z Clairvaux – przypadła mu rola narratora przedstawiającego bieg wydarzeń historycznych. Nie unika jednak ocen bohaterów i formułowania sądów o państwie, prawie, sprawiedliwości itp. Ich kwestie wzajemnie się uzupełniają, dając nie tylko obraz dziejów, ale także wykład poglądów na temat Polski. Obaj zmarli pod koniec lat 60. XII wieku.

Literatura

Paweł Jasienica, Trzej kronikarze, Czytelnik, Warszawa 1993
Tadeusz Rojek, XIII tajemnic historii, Nasza Księgarnia, Warszawa 1987
Tomasz Jasiński, O pochodzeniu Galla Anonima, Avalon, Kraków 2008