Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie

Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie - muzeum historyczno-regionalne Śląska Cieszyńskiego; jedno z najstarszych publicznych muzeów w Polsce i Europie Środkowej.

Historia i charakterystyka

Muzeum w Cieszynie założone zostało w roku 1802 przez ks. ks. Leopolda Jana Szersznika, jednego z najwybitniejszych obywateli w dziejach Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego. Między innymi poprzez to działanie ks. L.J. Szersznik, wykorzystując swą wiedzę i talent spowodował, że Cieszyn osiągnął pozycję ośrodka kulturalnego o znaczeniu ponadregionalnym. Oprócz wielu innych, pomniejszych, pozostawił po sobie, jako opus vitae, dwa wielkie dzieła. Jedno z nich stanowi biblioteka, która w 1814 roku – jego śmierci, liczyła 12 tysięcy tomów Dziś jej spadkobiercą jest – przechowująca piśmiennictwo historyczne (szczególnie o tematyce i w zakresie regionalnym) – Książnica Cieszyńska. Drugim jego dziełem jest właśnie muzeum, będące po muzeum Izabeli Czartoryskiej w Puławach (Świątyni Sybilli), najstarszą publiczną tego rodzaju placówką w Polsce. Muzealnictwo pojmował Szersznik w sposób wówczas bardzo nowoczesny. Stąd też jego działaniom w tym zakresie przyświecały cele naukowe i dydaktyczne. Zgromadzona kolekcja stanowiła ilustrację tzw. historii naturalnej, a jasny układ zbiorów zachęcał do pracy zarówno specjalistów jak i uczniów cieszyńskich szkół, tym bardziej że jej fachowym uzupełnieniem była wspomniana biblioteka.

Koniec XIX wieku przyniósł w Cieszynie kilka inicjatyw społecznych z których najbardziej doniosłe dla muzealnictwa okazało się powołanie w 1901 roku Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie, na czele którego stanął ks. Józef Londzin - profesor, działacz polityczny, poseł do parlamentu wiedeńskiego, a później warszawskiego, a także burmistrz Cieszyna. W 1903 r. P.T.L. zorganizowało w Cieszynie wielką wystawę ludoznawczą, która jednocześnie przerodziła się w manifestację polskości, a zebrane eksponaty przeszły na własność Towarzystwa. W tym też czasie, dzięki inicjatywie Oskara Weissmana, kapitana 100 pułku piechoty austriackiej w Cieszynie, udało się sformować miejskie zbiory muzealne. Po pierwszej wojnie światowej i rozpadzie Austro-Węgier, z chwilą przejęcia części miasta przez władze polskie, stanowisko kustosza Muzeum Miejskiego objął inż. Wiktor Karger. Wtedy też doszło do połączenia zbiorów miejskich i Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Siedzibą dla tak skonsolidowanych zbiorów stał się, pochodzący z końca XVIII w. pałac miejski stanowiący niegdyś własność związanej z Księstwem Cieszyńskim, znanej tu szlacheckiej rodziny Larisch-Mönich. Uroczystego otwarcia Muzeum w nowej siedzibie dokonano 21 czerwca 1931 roku. Uroczystościom towarzyszył VI Zjazd Związku Muzeów w Polsce zwołany z tej okazji w Cieszynie, a Polskie Towarzystwo Ludoznawcze wydało numer śląskiego miesięcznika kulturalnego „Zaranie” poświęcony w całości sprawom muzealnictwa.

II wojna światowa nie poczyniła wielkich strat w zakresie zbiorów jednak sam budynek uszkodzony został przez pożar, który wybuchł w kwietniu 1942 roku. Okres od 1945 roku to najpierw naprawa zniszczeń w budynku muzeum, a później porządkowanie zbiorów połączone z rewindykacją eksponatów wywiezionych przez Niemców. Natomiast liczne pamiątki historyczne i pamięć o zdarzeniach w całym regionie, które spotkały się z aktywnością osób służących kulturze, stały się przyczyną, dla której, w charakterze oddziałów Muzeum w Cieszynie, w okresie powojennym powołano także placówki muzealne w terenie. W ten sposób w roku 1964 powstało Muzeum Beskidzkie (później im. Andrzeja Podżorskiego) w Wiśle, w 1973 roku Muzeum Zofii Kossak w Górkach Wielkich koło Brennej, a w 1986 roku – Muzeum im. Gustawa Morcinka w Skoczowie. W rezultacie, jakiś czas później Muzeum w Cieszynie zmieniło nazwę na "Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie".

W 1952 roku w Muzeum w Cieszynie, wydzielono ze zbiorów muzealnych wszystkie archiwalia i utworzono Oddział Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Katowicach z siedzibą w Cieszynie. Natomiast w 1960 roku z zabytkowego księgozbioru muzealnego utworzono Oddział Zabytkowy Biblioteki Śląskiej. Ze względu na stan techniczny budynku, 24 stycznia 1966 roku Muzeum w Cieszynie zostało zamknięte nakazem powizytacyjnym Inspektora Pracy Związków Zawodowych Pracowników Kultury i Sztuki. Po pierwszym, ówczesnym remoncie muzeum wznowiło działalność 1 maja 1969 roku. Jednakże zbiegiem lat na skutek braku kolejnych, potrzebnych remontów w dalszym ciągu pogarszał się stan techniczny budynku muzealnego w Cieszynie, co ostatecznie – w 1983 roku, doprowadziło do zamknięcia ekspozycji dla zwiedzających. Brak funduszy spowodował, że dopiero w 1992 roku przystąpiono do remontu budynku. W styczniu 2002 roku po remoncie kapitalnym, przeprowadzonym pod pieczołowitym nadzorem konserwatorskim, przekazano obiekt do użytkowania, a 14 czerwca tegoż roku, zainaugurowaniem istnienia stałej ekspozycji muzealnej o nazwie „Na skrzyżowaniu dziejów i kultur”, otwarto go dla zwiedzających. Wystawa ta, zwłaszcza poprzez zrekonstruowane, historyczne wnętrza, ukazuje klimat życia i kulturę materialną na Śląsku Cieszyńskim od XVIII po wiek XX. Jest również rodzajem podróży w czasie poprzez całą historię regionu, połączoną z próbą wskazania różności źródeł jego kultury. Oprócz ekspozycji stałej, cieszyńskie muzeum, a także jego oddziały, organizują również liczne wystawy czasowe o różnorodnej tematyce. Rocznie Muzeum Śląska Cieszyńskiego wraz z oddziałami odwiedza ok. 35.000 osób.

Aktualnie zbiory całego Muzeum Śląska Cieszyńskiego liczą ok. 120.000 eksponatów (ponad 80 tys. w samym Cieszynie, ponad 25 tys. w Skoczowie, blisko 15 tys. w Wiśle i kilkaset – w Górkach Wielkich). W ciągu minionych lat w muzeum cieszyńskim znalazła miejsce także cześć zbiorów Wikariatu Generalnego w Cieszynie, zbiory Muzeum Szkolnego Macierzy z Orłowej, część kolekcji cieszyńskiego kolekcjonera z okresu międzywojennego – Brunona Konczakowskiego i wiele innych, tworzących najbogatsze zbiory muzealne na Śląsku Cieszyńskim i jedne z najbogatszych na całym Górnym Śląsku.

Działy wewnętrzne muzeum w Cieszynie:

• archeologii – materiały z badań wykopaliskowych na Górze Zamkowej w Cieszynie, grodzisk w Międzyświeciu i w Starym Bielsku oraz zabytki średniowieczne odkryte na obszarze Cieszyna przed- i po-lokacyjnego;

• etnografii – sprzęty, narzędzia i przedmioty codziennego użytku w tym skrzynie cieszyńskie zwane trówłami, stroje regionalne i historyczne, hafty, koronki i srebrne ozdoby cieszyńskiego stroju ludowego oraz rzeźby ludowe, malarstwo olejne i malarstwo na szkle;

• historii i techniki – kilkanaście tysięcy eksponatów związanych z Cieszynem i Śląskiem Cieszyńskim od średniowiecza po czasy współczesne – akta, rękopisy, ulotki, afisze i plakaty, zbiory numizmatyczne, medale, militaria, mundury i wyposażenie wojskowe oraz żelazka, lampy naftowe, pozytywki, instrumenty muzyczne, kasy sklepowe i inne przykłady stadiów rozwoju kultury materialnej;

• sztuki – dzieła malarskie, rzeźby – od średniowiecza po współczesność, w tym wiele dzieł sztuki sakralnej, spośród których szczególnie cenny jest XIV-wieczny kamienny posąg miejski tzw. Madonny Cieszyńskiej z Dzieciątkiem, przypisywany pracowni Piotra Parlera z Pragi oraz rysunki, grafiki i historyczne przykłady rzemiosła artystycznego;

• fotografii – bogaty zbiór fotografii archiwalnych – ukazujących zwłaszcza historię miasta i regionu, historyczne klisze fotograficzne, diapozytywy oraz dagerotypy, aparaty fotograficzne i wyposażenie atelier;

• oświatowo-naukowy – dział, który utworzono w cieszyńskim muzeum w latach 80-tych. Obecnie, poza skupianiem rozległej działalności naukowo-nadawczej i wydawniczej Muzeum Ślaska Cieszyńskiego, zajmuje się on kontaktami ze szkołami i innymi placówkami oświatowymi znajdującymi się w regionie. W ramach tych kontaktów przygotowywane i prowadzone są lekcje muzealne, odczyty i różnego rodzaju dyskusje, dotyczące działalności muzeum i prezentowanych wystaw. W kontaktach ze szkołami prowadzona jest przede wszystkim działalność informacyjna, a także szkoleniowa dla nauczycieli. Owocem tej współpracy są m.in. coroczne prezentacje prac dzieci przygotowywane na ogólnopolskie konkursy plastyczne z cyklu „Moja Przygoda w Muzeum”.

• biblioteka naukowa – której powstanie związane jest z początkami samego Muzeum i z osobą ks. Leopolda Jana Szersznika – darczyńcy na cele publiczne zgromadzonego własnym staraniem bogatego księgozbioru. Biblioteka określana jako ściśle muzealna powstała później, wraz z powołaniem w 1901 r. Muzeum Miejskiego w Cieszynie. W 1932 r. zbiory uporządkowano i systematycznie powiększano. Główne zakupy publikacji dotyczą muzealnictwa i historii regionu. Przez lata biblioteka powiększyła się też o prywatne księgozbiory. Przekazywali je opiekujący się biblioteką kolejni kustosze Muzeum, a także osoby prywatne. Po podziale zbiorów Muzeum w 1960 roku na część biblioteczną i muzealną, część książek przekazano do przechowującej zbiory historyczne Książnicy Cieszyńskiej. Odtąd biblioteka muzealna funkcjonuje jako odrębny księgozbiór i w dalszym ciągu powiększana jest przez zakupy oraz dary. Ogółem stan księgozbiorów wynosi ok. 25.000 pozycji. Wśród najcenniejszych nabytków biblioteki wymienić należy inkunabuły i stare druki z kolekcji cieszyńskiego kolekcjonera Brunona Konczakowskiego. Inwentarz zabytkowy stanowi 370 starodruków, w tym 21 inkunabułów. Obecnie biblioteka muzealna pełni rolę podręcznego księgozbioru naukowego. Zgromadzono tu książki z zakresu archeologii, historii, historii sztuki, techniki, fotografii, jak również muzeologii, muzealnictwa, nauki o książce oraz liczne bibliografie i słowniki. Odrębną grupę stanowią silesiaca – księgozbiór dotyczący historii Śląska i Śląska Cieszyńskiego w języku polskim, czeskim i niemieckim. W muzealnych zbiorach bibliotecznych zgromadzono ponadto kilkaset tytułów czasopism.

Oddziały terenowe Muzeum:

Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie, patrz: [1] posiada 3 oddziały terenowe:

• Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich koło Brennej – pamiątki biograficzne po pisarce historycznej Zofii Kossak i rodzinie Kossaków, patrz: [2]
• Muzeum im. Gustawa Morcinka w Skoczowie – historia miasta i okolicy oraz życie i twórczość pisarza Gustawa Morcinka, patrz: [3]
• Muzeum Beskidzkie im. Andrzeja Podżorskiego w Wiśle – zbiory etnograficzne, dokumentujące życie codzienne i zajęcia Górali Śląskich oraz kolekcja dzieł zamieszkałego w Wiśle malarza – Czesława Kuryatty, patrz: [4]

Bibliografia

I. Adamczyk, Sztuka Baroku Katalog zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego – malarstwo, rzeźba, Cieszyn 2005; Taż, Sztuka gotyku i renesansu. Malarstwo, rzeźba i rzemiosło artystyczne, katalog zbiorów Działu Sztuki Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 2011; L. Brożek, Wiktor Karger, „Rocznik Cieszyński” 1976, t. 3, s. 269-271; M. Dembiniok, O Góralach, Wałachach, Lachach i Jackach na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 2010; W. Iwanek, Inżynier muzealnik, „Kalendarz Cieszyński 2001”, Cieszyn 2000, s. 279-281; M. Morys-Twarowski, Muzealnictwo i środowisko historyczne, [w:] Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, pod red I. Panica, Cieszyn 2010, t. 3; K. Nawa, Kościół na ziemi cieszyńskiej do roku 1950, Bytom 1997, s. 121-128; M. Płazak, Muzeum Zofii Kossak w Górkach Wielkich, [b.m.w.] 1994; J. Spyra, Ks. Józef Londzin (1863-1929) a cieszyńskie tradycje muzealne, „Ziemia Śląska” 2001, t. 5, s. 62-71; Tenże, Ksiądz Józef Londzin jako muzealnik i historyk Śląska Cieszyńskiego, [w:] Ks. Józef Londzin (1862-1929), kapłan, działacz patriotyczny i społeczny, pod red. K. Nowaka, Bielsko-Biała 2002, s. 49-62; Cieszyńska Madonna i cenne rzeźby Piotra Parlera, praca zbiorowa, Praga 2002; Historyczne księgozbiory Cieszyna na tle śląskim, praca zbiorowa, Cieszyn 1996; J. Golec, S. Bojda, Słownik biograficzny Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 1995, t. 2, s. 86-87; L. Brożek, W. Iwanek, Muzeum w Cieszynie i jego terenowe oddziały, „Cieszyński Rocznik Muzealny”, 1969, nr 1, s. 121-126; Na skrzyżowaniu dziejów i kultur, ekspozycja stała Muzeum Śląska Cieszyńskiego, praca zbiorowa, Cieszyn 2006; Zbiór dokumentów dotyczących Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Wydziale Kultury, Sportu, Turystyki i Informacji Starostwa Powiatowego w Cieszynie.