Sanktuarium św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy
Sanktuarium św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy
Historia klasztoru
Klasztor w Trzebnicy został ufundowany przez księcia Henryka Brodatego w 1202 roku, pod wpływem swej żony Jadwigi, jako siedziba pierwszego w Polsce zakonu żeńskiego. Zamieszkały w nim cysterki sprowadzone z Bambergu 22 stycznia 1203. W „Księdze Henrykowskiej” znajduje się wypowiedź księcia Henryka, dotycząca założenia fundacji trzebnickiej ku czci Boga i św. Bartłomieja apostoła, a klasztor w Trzebnicy buduje na swoich gruntach i własnym kosztem, dla zbawienia duszy ojca, swojej i dusz bliskich. Wiadomość o założeniu klasztoru trzebnickiego, jako fundacji przekazała bulla papieża Innocentego III z 22 listopada 1202, na mocy której papież wziął klasztor pod szczególną opiekę. 13 stycznia 1203 biskup wrocławski, Cyprian, wprowadził siostry benedyktynki z Bambergu. W 1218 roku przyjęły one regułę cysterską, a zakon podlegał cystersom z Lubiąża. W latach 1208-1219 wybudowano w stylu romańskim trójnawowy, jeden z pierwszych w Polsce kościołów ceglanych (długość 80,4 m, szerokość 23,8 m, szerokość transeptu 31,6 m). W latach 1268-1269 dobudowano pierwszą w Polsce kaplicę w stylu gotyckim, w której umieszczono szczątki św. Jadwigi. W 1212 roku do klasztoru wstąpiła Gertruda, córka władców Śląska Henryka I Brodatego i Jadwigi. W 1232 roku została tu ksienią. Oprócz tego nobilitacją dla klasztoru był fakt, że od 1214 roku mieszkały tu i wychowywały się przez kilka lat królewny czeskie – Agnieszka, późniejsza święta wraz z siostrą Anną, późniejszą żoną Henryka Pobożnego. Od samego początku bazylika stała się mauzoleum Piastów śląskich, w sumie pochowano tu 22 przedstawicieli tego rodu, m.in. w 1238 – księcia wrocławskiego i krakowskiego Henryka I Brodatego, wcześniej także ks. Konrada Kędzierzawego, małoletniego syna Henryka Brodatego, a w 1267 roku św. Jadwigę. Obecnie większość z nich leży w podziemiach kaplicy św. Jadwigi.
Najazdy husytów połączone z dewastacją klasztoru i majątków klasztornych w 1432 i 1433 roku, a następnie zniszczenia w 1475 roku dokonane przez węgierską armię Korwina zapoczątkowały długotrwały okres upadku i stagnacji klasztoru, utrwalony przez uwikłanie się Śląska w spory religijne związane z ekspansją protestantyzmu. Z nielicznych dzieł sztuki zamówionych w XVI w. przetrwała głównie wczesnorenesansowa chrzcielnica z początku XVI w. i kilka epitafiów. 16 lipca 1464, na skutek uderzenia pioruna w kościół, został zniszczony dach kaplicy św. Jadwigi, jednak klasztor wtedy ocalał. Kolejny pożar dotknął klasztor i kościół 11 marca 1486, kiedy to spaliły się ornaty, relikwiarze, książki, kielichy, pacyfikały, organy i inne drogocenne przedmioty. Siostry cysterki z trudem uratowały swoje życie. W dokumencie opatki z 1 maja 1487 można przeczytać, że został spalony cały klasztor. Kroniki notują kolejne pożary w 1505 i 1595 roku, w ich wyniku klasztor został częściowo spalony.
Kult św. Jadwigi i etapy renowacji kościoła
Wzrastająca zamożność Śląska i jego rekatolicyzacja po zakończeniu wojny trzydziestoletniej w 1648 roku oraz zwycięska bitwa pod Wiedniem w 1683 roku stworzyły sprzyjające warunki dla zwiększenia kultu św. Jadwigi. Pierwsze prace nad renowacją kościoła rozpoczęła w 1676 roku ksienia Krystyna Pawłowska. Barokizacja kościoła nastąpiła w dwóch głównych etapach.
Pierwszy etap przypadł na lata 1680-1685. W 1680 roku papież Innocenty XI na prośbę Jana III Sobieskiego oraz Habsburgów ustanowił dzień św. Jadwigi jako święto powszechne w całym Kościele katolickim. Celem ożywienia ruchu pielgrzymkowego i umocnienia katolicyzmu w rejonie zakon zainicjował prace artystyczne w kościele. Wyeksponowano grób św. Jadwigi w sanktuarium świętej, w wielkiej kaplicy św. Jadwigi. Krakowski rzeźbiarz Marcin Bielawski w 1680 wykonał z marmuru: czarnego dębickiego i różowego paczółtowickiego sarkofag z rzeźbą świętej przykryty baldachimem wspartym na 14 kolumnach. W 1685 roku wyposażono kaplicę w ozdobną ambonę. W samym kościele Jakub Bielawski (syn Marcina) wykonał w 1685 roku marmurowy sarkofag dla księcia Henryka I Brodatego i wielkiego mistrza zakonu kawalerów mieczowych Feuchtwagena. Wspólny pochówek męża świętej i kojarzonego z walkami z muzułmanami mistrza zakonnego miało symbolizować triumf chrześcijaństwa nad islamem. Zamówiono cykl 20 obrazów olejnych poświęconych życiu św. Jadwigi wykonanych w pracowni najsłynniejszego malarza śląskiego baroku Willmanna. On też namalował w 1685 roku obraz Męczeństwo św. Bartłomieja dla ówczesnego ołtarza głównego (obecnie w ołtarzu bocznym). Zarówno dla kaplicy św. Jadwigi jak i dla kościoła wykonano szereg ołtarzy (niezachowanych, z wyjątkiem jednego w kaplicy św. Jadwigi). Już po zakończeniu głównych prac w kościele, dobudowano jeszcze północną kruchtę w 1690 roku.
W 1697 roku wyburzono stary klasztor i rozpoczęto budowę dwukrotnie większego, nowego zespołu gmachów zaprojektowanych przez wrocławskiego architekta Kalkbrennera.
W latach 1730–1760 rozpoczął się drugi etap barokizacji kościoła. Zastąpiono wtedy ołtarze główne bazyliki i kaplicy św. Jadwigi (1730) i wszystkie boczne ołtarze (16 w bazylice i 5 w kaplicy św. Jadwigi) nowymi ołtarzami rzeźbionymi w stylu rokoko, zbudowano monumentalną rokokową ambonę w bazylice, zamówiono także szereg mniejszych prac, m.in. chrzcielnicę. Do wykonania tych prac zaproszono czołowych artystów Śląska. Główne prace rzeźbiarskie wykonał Mangoldt w okresie 1739-1745: ołtarz główny bazyliki, ambonę, całopostaciowe rzeźby św. Jadwigi i św. Elżbiety u wejścia do prezbiterium. Oprócz tych drewnianych dzieł, Mangoldt wykonał alabastrową figurę św. Jadwigi, którą umieszczono na sarkofagu świętej, na miejsce wcześniejszej rzeźby dłuta Bielawskiego, którą przeniesiono do kaplicy św. Jana Chrzciciela ustawiając ją w miejscu krótkotrwałego (1268-1269) pochówku świętej. Z warsztatu Mangoldta pochodzi też jeden z bocznych ołtarzy bazyliki. W tym okresie w kaplicy św. Jadwigi duże epitafium księżnej legnicko-brzeskiej Karoliny powstałe w pracowni Rauchmillera i Pawła oraz Piotra Strudlów. Najważniejsze obrazy tego okresu wykonał dla bazyliki Bentuma w latach 1747-1748. Jego pędzla są oba obrazy ołtarza głównego (Wniebowzięcie NMP i Trójca Święta), dwa obrazy w prezbiterium (opatki trzebnickiej Gertrudy i Śmierć św. Jadwigi) i Śmierć św. Benedykta (kopia obrazu Willmanna) w jednym z bocznych ołtarzy kaplicy św. Jadwigi. Dwa obrazy (św. Anny i św. Józefa) ołtarzy bocznych kaplicy św. Jadwigi namalował F. Scheffler, zachowało się też kilka obrazów ołtarzowych. W tym okresie podjęto też znaczne prace poza kościołem, przede wszystkim w 1734 zakończono budowę Kalwarii na wzgórzach wokół świątyni, a w 1738 ustawiono przed kościołem barokową kolumnę (wysokości 10 m) z Nepomucenem na szczycie.
Już po zakończeniu głównych prac tej fazy barokizacji kościoła, w 1780 roku podjęto decyzję o budowie dużej wieży (68 m) kościelnej w miejscu głównego, romańskiego wejścia od strony zachodniej. Wieża zaprojektowana przez wrocławskiego architekta Dahna została ukończona w 1785 roku.
Zniszczenia husyckie oraz barokizacja spowodowały prawie całkowitą zagładę wyposażenia gotyckiego. Zachowały się tylko nieliczne obiekty, m.in. późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z XV w. oraz późnogotycki obraz ołtarzowy Matki Bożej z Dzieciątkiem.
Sytuacja gospodarcza klasztoru w drugiej połowie XVIII w. zaczęła się gwałtownie pogarszać. W 1742 roku po zajęciu Śląska przez protestanckie Prusy nowe władze nadały miastu Trzebnicy pełną niezależność gospodarczą i sądowniczą od klasztoru (miasto było częściowo niezależne od zakonu od 1257). W 1810 roku klasztor, będący wówczas właścicielem 1 miasta, 73 wsi, 25 folwarków i 10 kościołów patronackich uległ sekularyzacji przeprowadzonej w całych Prusach. W marcu 1811 roku zostały sprzedane albo wystawione na licytację wszystkie wartościowe przedmioty klasztoru: dzieła sztuki, meble, sprzęt i szaty liturgiczne, a nawet drobne akcesoria. Przedmioty te nabywali najczęściej podwładni klasztoru, gdyż pragnęli, aby pozostały one jako pamiątki po dawnym opactwie. Obrazy, które zdobiły krużganek i wnętrze klasztoru oraz dokumenty, księgi i zbiory archiwalne zostały wywiezione do Wrocławia i zgromadzone w zabudowaniach klasztoru kanoników regularnych laterańskich na Piasku we Wrocławiu oraz w Muzeum Sztuki Rzemieślniczej.
Kościół działał jako parafialny. Klasztor był zamieniony na obóz jeniecki dla Rosjan w czasie wojen napoleońskich, w latach 1813-1816 użytkowano go jako lazaret, w niektórych pomieszczeniach urządzono mieszkania urzędników, w 1817 roku założono w klasztorze fabrykę sukienniczą, która działała do 1857 roku. Następnie, po nieudanej próbie lokalizacji w klasztorze więzienia, ten był niezagospodarowany. W 1870 roku część klasztoru wykupili joannici, a w 1889 roku resztę klasztoru odkupiły boromeuszki. Oba zakony urządziły w swych częściach szpitale, po czym joannici odsprzedali swój udział boromeuszkom.
W 1903 roku przeprowadzono restaurację bazyliki. W tym czasie rzeźbiarz Bemsten odnowił ambonę w kaplicy św. Jadwigi. Na wieży zamontowano duży, ozdobny zegar i kute ozdobne kraty. Jednocześnie wrocławscy artyści Schwarzbach i Hans Pölzig zbudowali chór muzyczny w bazylice, gdzie umieszczono organy zbudowane na początku XX w. przez firmę Schlaga ze Świdnicy.
W okresie międzywojennym, w czasie drobnych renowacji odkryto i wyeksponowano portale romańskie, m.in. portal sprzed 1250 roku z tympanonem ze sceną adoracji NMP z Dzieciątkiem, zdobiony portal romański z okresu 1218-1230 z tympanonem z przedstawieniem króla Dawida oraz w kaplicy św. Jadwigi bogato zdobiony portal wczesnogotycki z romańskim dwustronnym tympanonem z końca XIII w. (od strony prezbiterium bazyliki częściowo odsłonięty przedstawiający Ukrzyżowanie, od strony kaplicy ilustrujący koronację Matki Bożej). W latach 1926-1927 w kalwarii trzebnickiej zbudowano dużą kopię groty z Lourdes wykonaną z bloków miejscowej rudy żelaza.
Gdy zbliżał się front, 19 stycznia 1945 roku, gauleiter Karl Hanke wydał rozkaz o ewakuacji ludności cywilnej zamieszkałej po prawej stronie Odry. Ten sam nakaz został przekazany także siostrom boromeuszkom mieszkającym w Trzebnicy. Ówczesna przełożona generalna, Matka Konstantyna Hermann, zgodziła się jednak tylko na wyjazd sióstr, które zostały powołane do czynnej służby wojskowej. Wszystkie pozostałe siostry miały zostać w klasztorze, pomimo niebezpieczeństwa jakie im zagrażało, służąc chorym i wszystkim szukającym schronienia. 21 kwietnia 1945 polskie władze administracyjne przejęły od wojskowej władzy radzieckiej szpital sióstr boromeuszek i ustaliły jego nazwę na Polski Powiatowy Szpital w Trzebnicy.
Po II wojnie światowej udostępniono kryptę św. Bartłomieja ukończoną w 1214 roku, trójnawową z absydą, przebudowaną w XVII i XX w. Znajduje się tam nagrobna płyta księcia oleśnickiego Konrada II z początku XV w. oraz ołtarz i rzeźby wolno stojące barokowe, tamże urządzono lapidarium fragmentów rzeźb romańskich. W dwupiętrowej zakrystii romańskiej urządzono muzeum, z cennymi zbiorami sztuki sakralnej od XIII w. do dziś, w tym z relikwiarzem z czaszką św. Jadwigi z 1553 roku, wykonanym we Wrocławiu.