Duchowieństwo
Księża diecezji katowickiej rekrutowali się z kleru Kościoła wrocławskiego, który był wychowany i wykształcony w seminariach duchownych we Wrocławiu, Widnawie i Ołomuńcu. Po plebiscycie (1921), wobec perspektywy powstania w polskiej części Górnego Śląska nowej diecezji, część księży postanowiła pozostać po stronie niemieckiej, gdy tymczasem inna grupa przeniosła się na stronę polską głównie w obawie przed prześladowaniami za swoje przekonania narodowe. W sumie, biskup katowicki rozpoczynał swoją działalność mając do dyspozycji około 300 księży. Spośród nich, 64 księży uważało się za Niemców, a 4 z nich posiadało obywatelstwo niemieckie. W 1922 roku administrator apostolski, ks. August Hlond, przyjął również do pracy parafialnej grupę księży z innych diecezji, w tym kilku spoza granic odrodzonej Polski. Wszyscy posiadali wyższe wykształcenie teologiczne. Problemy narodowościowe diecezji katowickiej skłoniły biskupa Hlonda do podjęcia decyzji o założeniu seminarium duchownego w Krakowie, mimo że papież Pius XI doradzał założenie seminarium w Katowicach. Duży wpływ na jego decyzję wywarły komplikujące się problemy narodowościowe na Śląsku i brak odpowiedniej liczby wykładowców z zakresu teologii, gdy tymczasem Kraków dysponował Wydziałem Teologicznym na Uniwersytecie Jagiellońskim.
W 1935 roku w diecezji było zatrudnionych w duszpasterstwie 383 księży, ale tylko trzech księży przebywało na studiach. Wśród kleru diecezjalnego wyróżniała się grupa księży katechetów, zatrudnionych w szkołach średnich województwa śląskiego w liczbie 56 (stan z 1932 roku). Przed II wojną światową na jednego księdza przypadało 3385 wiernych, tylko w diecezji łódzkiej sytuacja była gorsza, gdzie na jednego duszpasterza przypadało 3602 wiernych. Dane te sygnalizują stopień trudności i zakres potrzeb duszpasterstwa śląskiego. Otuchą jednak napawał fakt napływu dużej liczby kandydatów do kapłaństwa; w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym w Krakowie przebywało w 1935 roku aż 159 alumnów, co plasowało diecezję katowicką - pod względem liczby kandydatów do kapłaństwa - na piątym miejscu w Polsce.
W czasie okupacji biskup Adamski nosił się z myślą o przeniesieniu seminarzystów do Katowic i umieszczenia ich w budującym się gmachu przy ul. Wita Stwosza. Jednakże postawa władz niemieckich w Katowicach zmusiła biskupa katowickiego do zmiany koncepcji. Alumni najstarszego rocznika seminaryjnego w grudniu 1939 roku otrzymali święcenia kapłańskie, a reszta teologów rozjechała się - za zezwoleniem biskupa - do różnych seminariów europejskich. Stało się to możliwe dzięki, między innymi, życzliwej postawie kard. Bertrama a także innych rządców diecezji na terenie Niemiec, Austrii i Francji.
28 sierpnia 1939, a więc w chwili, gdy było już całkiem oczywiste, że wybuch wojny jest kwestią dni lub godzin, biskup Adamski przypomniał w okólniku duchowieństwu i wiernym diecezji katowickiej: “W razie najazdu nieprzyjaciela pamiętać należy, że według prawa międzynarodowego okupacja przez wojska nieprzyjacielskie pewnego terenu nie zmienia i nie zawiesza przynależności jego do właściwego państwa, którego obywatelami ludność miejscowa być nie przestaje. Zmianę przynależności państwowej zaprowadzić mogą tylko międzynarodowe prawomocne traktaty pokojowe”. Biskup Adamski zwrócił również uwagę swoim księżom, ze winni pozostać w swoich parafiach, z wyjątkiem tych, którzy otrzymali wezwanie do czynnej służby wojskowej w charakterze kapelanów wojskowych. Tylko nieliczni księża wraz z wiernymi uciekali przed frontem na Wschód. Większość pozostała w parafiach i ci też zapłacili najwyższą cenę za wierność wobec parafian, z którymi związali się na dobre i na złe. Pod wrażeniem represji, jakie spotykały księży w pierwszych dniach wojny, zwłaszcza znanych ze swoich przekona narodowych, politycznych i działalności społecznej, biskup Adamski wprost radził ocalałym z pogromu ucieczkę za granicę. Niektórych księży przenosił do innych, mniej eksponowanych parafii, aby ukryć ich przed zakusami Gestapo.
W przeddzień wybuchu II wojny światowej diecezja liczyła 489 księży. Prześladowania, jakie spotkały duchowieństwo, mocno przerzedziły jego szeregi. Wśród 72 księży, działaczy plebiscytowych i powstańczych, których wybuch wojny zastał przy życiu, aż 41 było represjonowanych. Wielu uratowało życie przenosząc się dobrowolnie lub pod przymusem na teren Generalnej Guberni. W sumie aż 157 księży i kleryków zostało dotkniętych różnego rodzaju represjami, w wyniku których 45 z nich poniosło śmierć: w obozach koncentracyjnych, 5 zostało rozstrzelanych, 2 zginęło w czasie działań wojennych, 7 zmarło jako ofiary wojny, 5 zginęło w więzieniach, 26 przeżyło obóz koncentracyjny, 15 czasowo przebywało w obozach koncentracyjnych, 50 czasowo przebywało w więzieniach, 34 otrzymało zakaz urzędowania, 33 wysiedlono do Generalnej Guberni-, 12 uciekło za granicę w obawie przed prześladowaniami.
W 1953 roku w diecezja katowicka liczyła 540 duchownych pracujących na różnych placówkach duszpasterskich. Po likwidacji nauki religii w szkole do duszpasterstwa ogólnego przeszli księża katecheci, dotychczas zatrudnieni na państwowych etatach w szkolnictwie i kapelani szpitalni zajęci pracą w służbie zdrowia. Do ogólnej liczby duchowieństwa należy wliczyć również 76 zakonników oraz 23 duchownych należących formalnie do innych diecezji, którzy przybyli na teren diecezji katowickiej i zostali inkardynowani do duchowieństwa katowickiego. Większość z nich pochodziła z archidiecezji lwowskiej. Wielu z nich tylko krótko zatrzymała się na terenie diecezji katowickiej (np. przyszły biskup przemyski Ignacy Tokarczuk), aby następnie przejść do duszpasterstwa na terenie Administracji Apostolskiej Śląska Opolskiego i archidiecezji wrocławskiej lub innych diecezji polskich.
Bibliografia
Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, red. Mieczysław Pater, Katowice 1996; Wojskowa służba śląskich duchownych w latach 1918-1980, red. Z. Kapała, J. Myszor, Katowice 1999; H. Olszar, Duchowieństwo katolickie diecezji śląskiej (katowickiej) w Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2000; tenże, Straty śląskiego duchowieństwa wojskowego i cywilnego (1939-1945). Przyczynek do strat inteligencji śląskiej, [w:] Wojskowa służba.., s. 138-148; O duszę polską. Wystawa historyczna o działalności duchowieństwa śląskiego w XIX i XX w., opr. A. Steuer, J. Lipońska-Murzyn, B Cimała, W. Ślęzak, Katowice 1991; Słownik biograficzny duchowieństwa (archi)diecezji katowickiej 1922-2008, red. J. Myszor, Katowice 2008; Mieczysław Starczewski, Udział duchowieństwa w ruchu oporu na Górnym Śląsku 1939-1945, [w:] Wojskowa służba.., s. 100-123; J. Myszor, Duchowni śląscy w Wehrmachcie 1940-1945, [w:] Wojskowa służba..., s. 124-137.
Cd.
czytaj: Duchowieństwo wobec powstań i plebiscytu | Powrót do spisu treści