Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku
Towarzystwo naukowe działające w latach 1892-1939, najpierw w Bytomiu (1892-1920), później w Katowicach. Powstało w 1892 roku jako Górnośląskie Towarzystwo Literackie, od 1920 roku podjęło działalność naukową jako Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku.
Pierwszy zarząd: adwokat Brunon Kudera - prezes, Bogusław Parczewski - wiceprezes, Paweł Kempka - sekretarz, Konstanty Prus - zastępca sekretarza, J. Eckert - skarbnik, W. Retzlaf - zastępca skarbnika, ks. Emil Szramek - pierwszy rewizor, J. Hylla - drugi rewizor .
Do głównych celów statutowych należało: ożywienie i popieranie nauki i sztuki polskiej na Śląsku, gromadzenie zabytków kultury oraz szerzenie wśród ogółu zrozumienia dla swojej działalności. TPN zamierzało realizować swoje zadania przez publikowanie i popieranie prac z różnych dziedzin nauki i sztuki; utrzymywanie biblioteki; urządzanie odczytów, wykładów i spotkań dyskusyjnych; rozwijanie współpracy z innymi towarzystwami i instytucjami naukowymi oraz działanie wszelkimi dostępnymi sposobami na rzecz rozwoju nauki polskiej na Śląsku.
Już 13 czerwca 1920, a więc w czwartym tygodniu od założenia, zorganizowano w Bytomiu pierwsze publiczne spotkanie, aby przedstawić się polskiemu społeczeństwu i pozyskać nowych członków. Konstanty Prus miał wtedy odczyt pt. O pierwszych drukarzach na Śląsku . Zaangażowanie członków TPN w akcję plebiscytową, w trzecie powstanie śląskie i brak pieniędzy w znacznym stopniu ograniczyły jego działalność, której przez kilka lat nie udało się rozwinąć zgodnie z nakreślonymi w statucie celami.
W lipcu 1927 roku zaszły zmiany w ZTPN na Śląsku. Nowym prezesem został ks. E. Szramek, a wiceprezesem Wacław Olszewicz, który w późniejszym okresie także współredagował RTPN. W tym roku z inicjatywy ks. E. Szramka TPN przystąpiło do Polskiej Komisji Międzynarodowej Współpracy Intelektualnej oraz wydano pierwszy zeszyt wielkiego zbioru Pieśni ludowych z polskiego Śląska pod redakcją prof. dra J. Bystronia. TPN prowadziło bibliotekę i czytelnię czasopism naukowych. Urządzało odczyty naukowe, ogłaszało konkursy literackie, a od listopada 1935 roku organizowało wieczory dyskusyjne, których celem było umożliwienie wymiany myśli i prowadzenie dyskusji na proponowane tematy. Każda dyskusja poprzedzona była starannie przygotowanym wykładem. TPN nawiązało liczne kontakty z naukowymi stowarzyszeniami z Niemiec, Czechosłowacji, Słowenii i Serbii. Prowadziło także współpracę z wieloma instytucjami i towarzystwami w kraju.
Pełniący znaczące funkcje we władzach innych instytucji byli członkami ZTPN i brali udział w jego pracach. Ks. E. Szramek jako prezes TPN uczestniczył w posiedzeniach Komitetu Wydawnictw Śląskich przy Polskiej Akademii Nauk w Krakowie oraz należał do Rady Muzeum Śląskiego i Rady Polskiego Słownika Biograficznego. Generalny sekretarz TPN R. Lutman był dyrektorem Instytutu Śląskiego, a T. Dobrowolski pełniąc funkcje dyrektora Muzeum Śląskiego był też członkiem ZTPN. Podobnie dyrektor Biblioteki Sejmu Śląskiego P. Rybicki należał do ZTPN.
Organem naukowym TPN były Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku. TPN wydawało również serię naukową pod tytułem: Fontes.
- T. I: Historia residentiae et templi Societatis Jesu Piekarii (1678-1716), opr. ks. dr Emil Szramek, Katowice 1932.
- T. II: Staropolskie teksty miasta Woźniki w województwie śląskim (1521-1750), opr. Ludwik Musioł, Katowice 1936.
- T. III: Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego ( z 2 reprodukcjami tekstów z oryginału), wydał, wstępem i objaśnieniami zaopatrzył ks. dr Maksymilian Wojtas, Katowice 1938.
- T. IV: Księga protokołów konwentów pastorskich ziemi pszczyńskiej (1588-1628), opr. ks. dr Józef Bańka, Katowice 1938.
- T. V: Wędrynia. Jedna ze wsi beskidzkich w pow. cieszyńskim, jej dzieje i źródła historyczne z archiwum zamkowego w Cieszynie (ze szkicem sytuacyjnym i 6 ilustracjami), wydał i wstępem opatrzył Franciszek Popiołek, Katowice 1938.
Bibliografia
L. Nowara, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku” 1929-1938, redakcja, autorzy, profil wydawniczy, Katowice 2003, mps, pr. mgr, Biblioteka WTL UŚ; M. Dyba, Kształtowanie się polskiego środowiska historycznego na Śląsku w latach 1918-1939, Katowice 1993; J. Śliwiok, Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku-działalność naukowa i edukacyjna (1920-1942), [w:] Katowice: polsko-niemiecka przestrzeń kulturowa w latach 1865-1939, red. G. B. Szewczyk, Katowice 2006, s. 73-79.