Skutki Reformacji na Śląsku

Z e-ncyklopedia
Jan Hus
Marcin Luter
Katarzyna Bora
herb Piastów Cieszyńskich

Na historii diecezji wrocławskiej zaważyła w znacznym stopniu Reformacja. Wprowadziła ona podziały wyznaniowe, które istniały na Śląsku aż do 1947 roku: podpisania deklaracji poczdamskiej (1945), dobrowolnymi i przymusowymi wysiedleniami ludności śląskiej oraz napływu ludności polskiej ze Wschodu. Wtedy to zróżnicowana narodowo i wyznaniowo społeczność Śląska uległa ujednoliceniu i nabrała prawie wyłącznie charakteru katolickiego. Pierwsze przeobrażenia na mapie religijnej Śląska miały miejsce w XV wieku wraz z przyjmowaniem haseł głoszonych przez Jana Husa. Okres wojen husyckich zakończył się w 1433 roku bitwą pod Lipanami i pokonaniem taborytów (radykalnego odłamu husytów) przez katolików wspieranych przez umiarkowanych husytów, pojednanych z Kościołem na Soborze w Bazylei (1431-1437). Wskutek wojen husyckich Śląsk został pod względem materialnym zniszczony; olbrzymie straty materialne poniosły zwłaszcza małe, nieobwarowane miasta i wsie. Jednak dopiero reforma Marcina Lutra doprowadziła do trwałych i głębokich podziałów wyznaniowych. Reformacja rozwijała się najszybciej tam, gdzie książęta przeszli na protestantyzm ( księstwo brzeskie i oleśnickie ). Duża rolę w rozwoju protestantyzmu odegrał margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern, któremu podlegały m.in. księstwa: bytomskie, opolskie i raciborskie. Do jego śmierci w 1543 roku Kościół ewangelicki na tych terenach posiadał ok. 130 świątyń. Już na początku lat dwudziestych XVI wieku księstwo opolsko – raciborskie zostało opanowane przez predykantów protestanckich. W 1530 roku z klasztoru dominikanów w Opolu wystąpili wszyscy zakonnicy. Jawny protestant, margrabia Jerzy, szerzył protestantyzm na ziemi opolskiej i raciborskiej, zaś Izabela, siostra Zygmunta Augusta i wdowa po Janie Zápolyi , propagowała nowe wyznanie w księstwie opolsko-raciborskim. Wprawdzie Racibórz jako miasto pozostało katolickie, jednak katolicy mieli poważne trudności z publicznym wyznawaniem swojej wiary. Sytuacja uległa zmianie dopiero w 1607 roku, kiedy to cesarz Rudolf II Habsburg wskutek starań katolików pozbawił protestantów praw obywatelskich. Po 1566 roku - przy poparciu szlachty i działalności wędrownych predykantów pochodzących najczęściej z zakonów żebraczych - reformacja wkroczyła na ziemię bytomską. Prawdopodobnie w 1566 roku kościół parafialny w Bytomiu przekazano protestantom. W Tarnowskich Górach rozwój ruchu reformacyjnego miał ścisły związek z rozwojem miasta i napływem niemieckich górników do tamtejszych kopalń. W 1529 roku protestanci wybudowali w Tarnowskich Górach drewnianą świątynię. Poparcia udzielił im margrabia Jerzy Fryderyk. W połowie XVI wieku protestanci w Tarnowskich Górach na forum rady miejskiej stanowczo domagali się respektowania nowego porządku protestanckiego w liturgii, co może świadczyć o ich silnej pozycji w mieście.

Protestantyzm na ziemi pszczyńskiej został w 1568 roku zaprowadzony przez barona Karola Promnitza, brata biskupa wrocławskiego Baltazara Promnitza. Obydwaj bracia hołdowali duchowi humanizmu. Karol, w przeciwieństwie do Baltazara, zaczął aktywnie popierać, dzięki posiadanemu prawu prezenty w parafiach dekanatu pszczyńskiego predykantów protestanckich. Zwolnienie proboszcza parafii pszczyńskiej, ks. Bartłomieja Warszowskiego, zainicjowało w 1568 roku radykalne zmiany na całej ziemi pszczyńskiej rządzonej przez Promnitzów. W dekanacie pszczyńskim jedyną parafią, która oparła się reformacji, była parafia św. Klemensa w Lędzinach. Pozostałe parafie, używając języka wizytacji biskupich, uległy „profanacji” do końca XVI wieku.

Inaczej potoczyły się losy reformacji na Śląsku Cieszyńskim. Książę Wacław III Adam w 1545 roku uznał luteranizm za oficjalne wyznanie Księstwa Cieszyńskiego. Protestantyzm cieszył się poparciem zwłaszcza wśród szlachty i mieszczaństwa, ale również wśród chłopów. Pierwszym etapem reformacji w księstwie była sekularyzacja dóbr klasztornych i zamknięcie klasztorów, m.in. w Cieszynie. Wkrótce na Śląsku Cieszyńskim powstało ok. 50 kościołów protestanckich. W 1568 roku Wacław III Adam wydał "porządek kościelny", sankcjonujący wyznanie ewangelicko-augsburskie w księstwie i regulujący powinności duchownych i wierzących. Za staraniem jego żony Katarzyny Sydonii w 1578 roku zostały wprowadzone specjalne prawa dla cieszyńskich ewangelików i równocześnie zakazano wyznawania innej wiary, niż luteranizm. Po śmierci Wacława III Adama w 1579 roku Katarzyna Sydonia przejęła władzę regencyjną w księstwie i rządziła nim do 1594 roku. W 1594 roku władzę w księstwie objął syn Wacława III Adama i Katarzyny Sydonii, Adam Wacław (1574-1617). Początkowo, podobnie jak ojciec, był żarliwym protestantem. W 1598 roku wydał nawet dokument, w którym zakazał wyznawania na terenie księstwa innej religii jak tylko ewangelicko-augsburskiej. W 1610 roku książę Adam Wacław zmienił wyznanie i przeszedł na katolicyzm, kończąc w dziejach księstwa okres reformacji. Krok ten mógł się wiązać z planami awansu księcia na katolickim dworze cesarskim, lecz równie dobrze z jego osobistym nawróceniem. Wypędzono kilku pastorów oraz zamknięto część kościołów protestanckich w dobrach należących bezpośrednio do księcia. Mieszkańcom księstwa nakazano powrót do katolicyzmu, a w Cieszynie ponownie osiedlili się wygnani dominikanie. Jednak wydarzenie to nie pociągnęło za sobą większych restrykcji antyprotestanckich. Książę Adam Wacław zmarł wskutek obrażeń doznanych w czasie działań wojennych w Niderlandach. Nie pozostawił potomstwa, a tym samym wraz z nim wygasła linia Piastów cieszyńskich po mieczu i księstwo przeszło w ręce Habsburgów. Po śmierci Elżbiety Lukrecji - ostatniej Piastówny, księstwo cieszyńskie przypadło królom czeskim, którymi od 1526 roku byli Habsburgowie.

Bibliografia

Quellenbuch zur Geschichte der evangelischen Kirche in Schlesien, München 1992; E. Anders, Geschichte der evangelischen Kirche Schlesiens, Breslau 1886; Reformation und Gegenreformation in Oberschlesien. Die Auswirkungen auf Politik, Kunst und Kultur im ostmitteleuropäischen Kontext. hrsg. von T. Wünsch, Berlin 1994; K. Nawa, Kościół na ziemi cieszyńskiej do roku 1950, Bytom 1997, s. 59-120; O. Wagner, Deutsch – evangelische und polnisch – evangelische Gemeinden in Oberschlesien, Kattowitz 1939; K. Engelbert, Anfaenge der lutherischen Bewegung in Breslau und Schlesien, Teil 1 ASKG 18 (1960), s. 121-207; Teil 2, ASKG 19 (1961), s. 165-232; Teil 3 ASKG 20 (1962), s. 291-372; Teil 4, ASKG 21 (1963), s. 133-214; Teil 5, ASKG 22 (1964), s. 177-250; Z historii Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Katowice 1992; K. Gwóźdź, Dzieje tarnogórskich protestantów w okresie reformacji i kontrreformacji, [w:] 470 lat Tarnowskich Gór. Materiały z sesji naukowej [...], red. J. Drabina, Tarnowskie Góry 1997, s. 41-56; Janusz T. Maciuszko, Protestantyzm na Śląsku XVI-XX wiek, [w:] Miejsce i rola Kocioła wrocławskiego w dziejach Ślaska, red. K. Matwijowski, Wrocław 2001, s. 195–213; G. Wąs, Religionsfreiheiten der schlesischen Protestanten. Die Rechtsakte und ihre politische Bedeutung für Schlesien, [w:] Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum, Bd 1, Teilband 1, [...], s. 451-482. Fotografie: ww.ceskatelevize.cz/.../ dokumenty_osobnosti_hus; wikipedia.pl


Cd.

Book.png

czytaj: Wojna trzydziestoletnia | Powrót do spisu treści