Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej w Poniszowicach

Z e-ncyklopedia

Według akt wizytacyjnych z XVII wieku, kronik i innych dokumentów parafia powstała w 1175 roku. Początkowo była najprawdopodobniej filią parafii Ujazd. Jej zasięg terytorialny nie uległ zmianie. Kościół jest wzmiankowany w dokumentach z 1175 roku za czasów papieża Hadriana IV. W 1399 roku był zniszczony przez nawałnicę. Obecny kościół został zbudowany w 1404 roku z zachowaniem pozostałości pierwotnej budowli, a poświęcony 11 października 1499.

Kościół jest orientowany, wzniesiony z drzewa modrzewiowego, o konstrukcji zrębowej na podmurówce kamiennej. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, przy nim od północy prostokątna zakrystia z lożą kolatorską na piętrze, ufundowaną przez Aleksandra Zawadzkiego w 1852 roku. Loża otwiera się prostokątnym przeźroczem do wnętrza kościoła, a prowadzą do niej schody zewnętrzne. Nawa kwadratowa, wyższa od prezbiterium. Kościół od północy, południa i zachodu otaczają soboty. Soboty wsparto na słupach z zastrzałami i nakryto daszkami pulpitowymi pobitymi gontem, zaszalowane deskami w 1914 roku. Dookoła prezbiterium szeroki, nadwieszony daszek okapowy, wsparty na przyporach, pobity gontem. Od strony północnej do kościoła przylega kaplica św. Józefa (tzw. "kaplica spowiedzi"), dziś pw. św. Józefa i Matki Bożej. Pod kaplicą znajduje się krypta grobowa. Dachy kościoła i prezbiterium są dwuspadowe. Dach kaplicy pw. św. Józefa i Matki Bożej namiotowy, gontowy. Nad nawą znajduje się ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, nakryta barokową kopułą. Portale wejściowe późnogotyckie z przełomu XV i XVI wieku, zamknięte łukiem trójlistnym - ściętym z dwoma wałkami na osi. Drzwi do zakrystii drewniane okute blachą z XVII wieku. Drzwi do nawy od zachodu i do loży klepkowe z połowy XIX wieku. Okna w kościele z różnych okresów: starsze wycięte w zrębie, nowsze założone belkami. Usytuowany na wzgórzu, otoczony jest murem z kamienia wzniesionym z polnego kamienia w latach 1830-1837 i w 1865 roku.

Przy kościele, w południowo-wschodniej części cmentarza, znajduje się masywna, wolnostojąca dzwonnica z 1520 roku o konstrukcji słupowej na ceglanej podmurówce i szalowana deskami. Jej kwadratowy kształt zwęża się ku górze, aż ku silnie nadwieszonej izbicy. Jest to unikatowa konstrukcja niespotykana w innych kościołach. W połowie wysokości ścian otacza ją szeroki daszek okapowy, pobity gontem. Dach wieży namiotowy, przechodzi w ośmioboczny, piramidalny szczyt, pobity gontem. Na wiązaniu dachowym widoczna jest data 1570. Nad wejściem na belce wyryto datę 1520. Gruntownej renowacji wieży dokonano w 1908 roku. Wewnątrz kościoła w prezbiterium pozorne sklepienie o łuku zbliżonym do koszowego. W nawie strop płaski z podciągiem wydłużonym, wspartym na dwóch ośmiobocznych słupach. W kaplicy pw. św. Józefa i Matki Bożej, zakrystii i loży stropy belkowane. Chór muzyczny pierwotnie zlokalizowany był nad wejściem do kaplicy św. Józefa i Matki Bożej, od 1844 roku umieszczono go od zachodu i wsparto na czterech słupach drewnianych, w tym na dwóch przyściennych. Strop chóru belkowany.

Akta wizytacyjne z 1679 roku wymieniają trzy ołtarze drewniane, bogato złocone. Ołtarz główny pw. św. Jana Chrzciciela pochodzi z około 1655 roku i został poświęcony w czasie wizytacji w 1657 roku. Jego gruntowny remont przeprowadzono w 1854 roku i 1925 roku. Obecnie w głównym ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w barokowej sukience, przyniesiony z Częstochowy w 1840 roku jako wotum wdzięczności parafian za wysłuchane prośby w czasie zarazy i głodu. Obok ołtarza umieszczone są obrazy Narodzenia św. Jana Chrzciciela z 1700 roku oraz św. Józefa w obramieniach akantowych. W ołtarzu głównym umieszczono rzeźby: świętych Piotra i Pawła, Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty, Grzegorza, Hieronima, aniołów i Michała Archanioła w zwieńczeniu. Pod nim płaskorzeźba Piety. W Muzeum Diecezjalnym zdeponowano zabytkowe hermy świętych męczennic Katarzyny i Małgorzaty z około 1500 roku.

Ołtarz boczny po lewej stronie poświęcono Zmartwychwstaniu Pańskiemu. Jego powstanie datuje się na 1653 rok. Główny obraz przedstawia scenę Wniebowstąpienia Pańskiego. Ołtarz po prawej stronie jest wczesnobarokowy i pochodzi z 1650 roku. Zdobią go rzeźby świętych: Elżbiety, Jadwigi, Grzegorza, nieokreślonego biskupa i Sebastiana w zwieńczeniu z dwoma aniołami. Malowidło ołtarzowe przedstawia apoteozę św. Barbary. W latach 1982-1984 ołtarze zostały odnowione przez konserwatorów Kazimierę i Kazimierza Rajdów z Krakowa. Wtedy to przywrócono im pierwotny stan z XVII wieku. W 2010 roku boczne ołtarze poddano pracom renowacyjnym i konserwatorskim. Renowacja została wykonana przez Pracownię Konserwatorską Marka Barskiego z Nysy.

Późnobarokowa ambona pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Na emporze organowej znajduje się instrument wykonany przez organmistrza Haasa z Baworowa, przeniesiony do kościoła z Ujazdu.

Na wieży kościoła zawieszone są cztery dzwony. Najstarszy dzwon o imieniu Słowo Pańskie pochodzi z 1536 roku i waży 200 kg. W miejsce dwóch innych dzwonów, zabranych w czasie działań wojennych w 1942 roku, parafianie ufundowali trzy nowe dzwony spiżowe: św. Jan Chrzciciel, (o wadze 600kg), Matka Boża Częstochowska (o wadze 400kg) i św. Józef (o wadze 500 kg).

Wokół kościoła jest cmentarz. Z licznych nagrobków zwraca uwagę nagrobek Jana Antoniego von Fragstein (zm. 1724) - właściciela Poniszowic. Jest to kamienne, późnobarokowe epitafium o dekoracji akantowej.

Przy murze kościelnym od zachodu stoi tzw. krzyż głodowy z 1844 roku, kamienny, na czworobocznym postumencie, z płaskorzeźbą Matki Bożej Bolesnej.

Uwagę przyciąga także zabytkowa plebania, zbudowana w latach 1829-1830.

  • Kościół jest wpisany w rejestr zabytków woj. śląskiego (nr rej.: A/305/50 z 2.05.1950 oraz A/356/60 z 10.03.1960).
  • Leży na Szlaku Architektury Drewnianej woj. śląskiego, Szlaku Ziemi Gliwickiej i Szlaku Stulecia Turystyki.

Proboszczowie

  • ks. Franciszek (1331)
  • ks. Jan (1416)
  • ks. Mikołaj Klose (1417)
  • ks. Franciszek Ochocki (1640-1686)
  • ks. Jan Józef Brisch (1686-1694)
  • ks. Paweł Franciszek Mikołaj (1694-1719)
  • ks. Wawrzyniec Liborius Czakaj (1719-1736)
  • ks. Witold Widera (1736-1776)
  • ks. Andrzej Ferdynant Czech (1776-1814)
  • ks. Jan Marx (1814-1834)
  • ks. Michał Kania (1834-1891)
  • ks. Bruno Laska administrator (1891-1892)
  • ks. Rudolf Dürschlag (1892-1914)
  • ks. Franciszek Bartoń (1914-1945)
  • ks. Winfried Steffen administrator (1945-1946)
  • ks. Hubert Sikora (1946-1949)
  • ks. Joachim Morawiec (1949-1959)
  • ks. Konstanty Adler (1959-1974)
  • ks. Alfred Klimek (1974-2006)
  • ks. Jan Palus (2006-nadal)

Bibliografia

Oprac. MC; J. Pleszyniak, Drewniane kościoły na spichlerzowych szlakach powiatu gliwickiego, Katowice 2012, s.16-23; G. Ruszczyk, Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI wieku: Bojszów, Gliwice, Księży Las, Łaziska, Łącza, Poniszowice, Warszawa 2012, s. 197-250; E. Caban, Kościół pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej w Poniszowicach, [w:] Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego, T. 3, G. Bożek (red.), Katowice 2011, s. 121-134; I. Rejduch-Samkowa, J. Samka (red.), Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VI, woj. Katowickie, z. 5 Powiat Gliwicki, oprac. E. Dwornik-Gutowska, M. Gutowski, K. Kutrzebianka, Warszawa 1966, s. 58-61