Nauka religii w szkole

Z e-ncyklopedia

Konkordat z 1925 roku zagwarantował nauczanie religii we wszystkich szkołach polskich przez nauczycieli mianowanych przez władze oświatowe, ale wybranych spośród osób upoważnionych do tego przez miejscowego biskupa za pomocą missio canonica. Władze kościelne otrzymały także funkcje kontrolne w stosunku do nauczania religii i uczących, zarówno pod względem treści, jak i moralności katechetów.

Liczbę godzin lekcyjnych i program nauczania religii ustalał minister wyznań i oświecenia publicznego w porozumieniu z kompetentnymi władzami kościelnymi. Nauka religii miała być prowadzona na podstawie podręczników posiadających aprobatę państwową i kościelną. Biskup otrzymał prawo wizytacji i osobistego nadzoru lub przez wyznaczonych przez siebie wizytatorów. Świeckie władze oświatowe miały prawo wizytować lekcje religii w szkołach średnich bez możliwości egzaminowania. Praktyki religijne młodzieży szkolnej wchodziły w skład całego procesu wychowawczego i dydaktycznego. Do praktyk tych zaliczano mszę św. szkolną w niedziele i święta, nabożeństwa na początku i na zakończenie roku szkolnego, rekolekcje oraz na ich zakończenie spowiedź i Komunię św., wspólną modlitwę na początek i na zakończenie lekcji szkolnych . Przygotowaniem dzieci do I spowiedzi i Komunii św. zajmował się wyłącznie duszpasterz, przede wszystkim proboszcz. Katecheta w szkole miał być nie tylko nauczycielem religii, lecz jednocześnie duszpasterzem. W swojej pracy, poza nauczaniem, miał też zachęcać dzieci i młodzież szkolną do uczestnictwa w stowarzyszeniach dopuszczonych przez władze na terenie szkoły. W szkołach średnich była dostępna dla uczniów Sodalicja Mariańska, zaś w szkołach powszechnych – misyjne Stowarzyszenie Dziecięctwa Pana Jezusa oraz Krucjata Eucharystyczna dla dzieci polskich i jej odpowiednik dla dzieci niemieckich- Bund der Tabernakelkinder .

W okresie międzywojennym na terenie województwa śląskiego w szkołach powszechnych w zasadzie został utrzymany w tygodniu czterogodzinny program nauczania religii, za wyjątkiem szkół w Cieszyńskim, gdzie stosunkowo często praktykowano dwugodzinny cykl nauki religii.

W województwie śląskim w latach trzydziestych XX wieku narastał konflikt wokół nauki religii w szkole, liczby godzin oraz utrzymania jej wyznaniowego charakteru. Spór toczył się o problem integracji programu i organizowania nauczania w szkołach śląskich z programem ogólnopolskim. Podłoże sporu miało charakter ideologiczny. Władze centralne dążyły do likwidacji wyznaniowego charakteru szkolnictwa śląskiego i lansowały propaństwowy model wychowania, w którym obecność nauki Kościoła była konsekwentnie spychana na margines. W tym sporze ważną role odgrywał laicko i lewicowo nastawiony Związek Nauczycielstwa Polskiego .

W okresie „odwilży październikowej” nauka religii wróciła na krótko do szkół. Dziecko mogło uczestniczyć w katechizacji szkolnej tylko wtedy, gdy na ręce kierownika szkoły jego rodzice złożyli pisemne oświadczenie o jego skierowaniu na naukę religii. Nierzadko notowano przypadki, że kierownicy szkół odrzucali - pod różnymi pretekstami - deklaracje rodziców. Pozbawiono nauczycieli religii prawa do brania udziału w radach pedagogicznych. Zabroniono również nauczać religii zakonnikom i siostrom zakonnym. Innym ograniczeniem, łamiącym porozumienie z 8 grudnia 1956, było zmniejszenie liczby godzin nauki religii do jednej w tygodniu i rozpoczęcie akcji dekrucyfikacji szkół. W grudniu 1958 roku w 12,8% szkół nie odbywały się lekcje religii. W katowickim okręgu szkolnym uczniowie 97 szkół pozbawieni byli całkowicie katechizacji. Szkołom tym najczęściej patronowało Towarzystwa Szkoły Świeckiej, które powstało w styczniu 1957 roku. Od września 1958 roku władze oświatowe zezwalały na prowadzenia nauki religii w szkołach wyłącznie po zakończeniu innych zajęć szkolnych, maksymalnie w wymiarze jednej godziny tygodniowo. W szkołach nastąpiła też kolejna – w PRL - akcja usuwania krzyży ze szkół. Spotkało się to ze słabym oporem samych nauczycieli i rodziców. W 1958 roku w województwie śląskim na 1606 szkół nie zdjęto krzyży tylko w 32 z nich. W związku z organizacją nauczania kierownicy szkół otrzymali nakaz, aby w roku szkolnych 1959-1960 doprowadzić do całkowitego wyeliminowania z nich nauki religii. Według danych zebranych przez kurię katowicką w roku szkolnym 1960-1961 nauczanie religii nie było prowadzone w 362 szkołach na terenie diecezji katowickiej. Naukę religii prowadziło jeszcze 288 księży, 1 zakonnik, 34 osoby świeckie. Frekwencja w czasie katechizacji wynosiła 87%. W obliczu takiej sytuacji Kościół w Polsce, począwszy od roku szkolnego 1960-1961 przystąpił do tworzenia na masową skalę tzw. punktów katechetycznych.

W niektórych diecezjach w sytuacji represji stosowanych wobec nauki religii w szkołach już od jesieni 1958 roku zaczęto organizować katechizację parafialną. W marcu 1959 roku Sekretarz Episkopatu Polski zalecił, aby we wszystkich diecezjach organizować katechezę dla dzieci i młodzieży, która nie ma możliwości uczestniczyć w nauce religii w szkole. Miejscem przeprowadzania katechez miały być kościoły, kaplice, salki parafialne, plebanie, a także mieszkania wiernych. Począwszy od jesieni 1959 roku punkty katechetyczne zaczęto tworzyć na wielką skalę. Organizacja katechizacji parafialnej w Polsce, w zależności od warunków, miała różny charakter. W niektórych diecezjach upowszechniła się katechizacja w pomieszczeniach prywatnych, natomiast w diecezji katowickiej w większości przypadków tworzono punkty katechetyczne na terenie kościelnym. Zasadniczo nie malała liczba uczęszczających na katechizację. Z danych statystycznych pochodzących z maja 1965 roku wynika, że w diecezji katowickiej katechizacja obejmowała 22 374 dzieci w wieku przedszkolnym, 216 954 dzieci ze szkół podstawowych i 23 854 młodzieży uczęszczającej do szkół średnich.

Według danych pochodzących z Referatu Katechetycznego Kurii Diecezjalnej w Katowicach w roku szkolnym 1961-1962 żaden duchowny katowicki nie złożył podania do władz o rejestrację punktu katechetycznego, w przeciwieństwie do innych regionów kraju. Powszechnie przypisuje się to postawie ks. Henryka Holubarsa - wizytatora nauki religii, który na jednym ze zjazdów duchowieństwa diecezji postulował, aby w diecezji katowickiej nie rejestrować w żadnym przypadku punktów katechetycznych. W maju 1960 roku na terenie województwa katowickiego istniało już 627 punktów katechetycznych, w granicach diecezji katowickiej - nie rejestrowanych. Dla porównania skali zjawiska warto zwrócić uwagę na fakt, że do 15 marca 1963 - według obliczeń administracji państwowej - w całej Polsce zostało zarejestrowanych 74,9% punktów katechetycznych. To może świadczyć o braku pełnej koordynacji oporu wobec władz państwowych, ale również o zróżnicowanym sposobie organizowania katechizacji przyparafialnej.

W diecezji katowickiej za brak rejestracji punktu katechetycznego z momentem upływu terminu nakładano grzywnę w wysokości 1 000 złotych, a gdy to nie przynosiło zamierzonych rezultatów zwiększano karę pieniężną i grożono ściągnięciem jej poprzez postępowanie egzekucyjne. Kierownik Referatu Katechetycznego Kurii katowickiej zakazał księżom wydawania zgody na wizytowanie lekcji religii przez władze świeckie i zabronił im również udzielania jakichkolwiek informacji o organizacji, planie i sposobie nauczania katechezy.

Z danych, opracowanych w 1964 roku wynika, że w katechezie parafialnej w diecezji katowickiej nauczało 49 zakonników i aż 207 sióstr zakonnych, największą zaś grupę katechetów stanowili księża diecezjalni – 552 osoby. W kolejnych latach polityka władz względem wszystkich osób nauczających katechezy nie uległa zmianom. Kościół również nie ustąpił. W roku szkolnym 1968-1969 - poza duchownymi i siostrami zakonnymi - w katechezie pojawiła się znaczna grupa katechetów świeckich - 200 osób. Ci ostatni, podobnie jak siostry zakonne, byli przygotowywani do udzielania katechezy w specjalnie organizowanych kursach. Kuria katowicka, wzorem innych diecezji, tego typu kurs zorganizowała po raz pierwszy w 1947 roku . Był on przeznaczony dla przeznaczony dla absolwentów gimnazjów wszelkich typów. W 1977 roku, po przejęciu kierownictwa kursu przez ks. Dobromira Sieradzkiego, został on przemianowany na Studium Katechetyczne. W latach 1969-1981 przygotowywanie katechetów do nauczania religii trwało 3 lata, a zajęcia odbywały się na ogół raz w tygodniu po kilka godzin wykładowych. Po 1981 roku Studium Katechetyczne trwało dwa lata i - ze względu na potrzebę - miało przez jakiś czas swe filie w kilku parafiach diecezji: w Cieszynie, Mikołowie, Jastrzębiu Zdroju, Tarnowskich Górach, Rybniku, Panewnikach, Wodzisławiu Śląskim i Skoczowie. W latach 1977-1981 katechezę w diecezji prowadzili: księża, siostry zakonne ( około 250 ), katechetki świeckie ( około 350 ) i katecheci świeccy ( około 10 ).

Katechizacja przyparafialna prowadzona była w często prowizorycznych warunkach, w pomieszczeniach przypadkowych, często nie przystosowanych do nauczania. Proboszczowie starali się w miarę możliwości modernizować salki katechetyczne, a w nowo powstających parafiach przy kościołach budowano nowoczesne i już pełni wyposażone domy katechetyczne. W związku z tym wytworzył się w diecezji katowickiej pewien schemat tworzenia parafii: wpierw budowano kaplicę mszalną, następnie salki katechetyczne, potem gmach kościoła, a na samym końcu probostwo. W 1976 roku w całym kraju udzielono tylko kilka zezwoleń na budowę punktów katechetycznych. Ani jednego zezwolenia nie otrzymało aż 16 z 27 diecezji. Począwszy od 1975 roku, dzięki uporowi biskupa H. Bednorza diecezja katowicka uzyskała kilka zezwoleń w kilku miejscach, ważnych z punktu widzenia potrzeb duszpasterskich, w tym w Wodzisławiu Śląskim, Bielsku Aleksandrowicach, Tychach, na Tysiącleciu Dolnym w Katowicach, Rybniku, Żorach i Szopienicach. Lata siedemdziesiąte XX wieku, pomimo oporu władz, były również czasem zwiększenia się liczby punktów katechetycznych. W diecezji katowickiej, aż 95,1% punktów katechetycznych znajdowało w budynkach kościelnych. Była to największa średnia w całym kraju. Różna była także gęstość rozmieszczenia punktów. Również w tym względzie diecezja katowicka, wraz z kielecką i krakowską przodowała.

Długotrwale starania o niezależność katechezy parafialnej od władz państwowych zostały uwieńczone powodzeniem w okresie dokonujących się przemian społecznych w 1981 roku. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 23 października 1981 wyjęło katechezę parafialną spod kontroli i nadzoru władz państwowych. Jednak normalizacja życia społeczno-politycznego w Polsce po 1989 roku umożliwiła powrót katechezy do szkoły. Na mocy instrukcji z 3 sierpnia 1990 Ministerstwo Edukacji Narodowej uznało naukę religii ponownie jako jeden z przedmiotów nauczania w szkole. Jej obecność w szkole została zagwarantowania ustawą o systemie oświaty, przyjętą przez Sejm 7 września 1991. Kolejne instrukcje i rozporządzenia określiły kwalifikację zawodowe nauczycieli religii.

Obecnie w archidiecezji katowickiej - według stanu z 2008 roku - pracuje 1364 katechetów i katechetek. W tym wyliczeniu jest 648 księży katechetów, 620 katechetów świeckich i 96 sióstr zakonnych. W szkołach podstawowych uczy 490 katechetów świeckich, 68 sióstr zakonnych i 294 księży. W szkołach gimnazjalnych, do reformy systemu oświaty w 2017 roku, pracowało 130 katechetów świeckich, 120 księży i 20 sióstr zakonnych. W szkołach średnich uczy 34 katechetów świeckich, 242 księży, 2 siostry zakonne. Archidiecezja Katowicka, w porozumieniu z władzami oświatowymi, prowadzi także katechezę specjalną w 38 szkołach, w tym w 21 szkołach podstawowych, 14 gimnazjach (do 2017 roku) i 3 szkołach zawodowych.

Bibliografia

R. Adamiak, Represje wobec katechizacji w diecezji katowickiej w latach 1945-1961, mps pr. mgr Biblioteka WTL UŚ, Katowice 2007; M. Palka, Represje wobec katechizacji w diecezji katowickiej w latach 1961-1989, mps pr. mgr Biblioteka WTL UŚ, Katowice 2007.


Cd. Bractwa i stowarzyszenia | Spis treści