Kościół starokatolicki

Z e-ncyklopedia

Genezy starokatolicyzmu należy szukać w Kościele Utrechtu, powstałym w XVIII wieku nie tyle z powodu sporów dogmatycznych, lecz z przyczyn proceduralnych. Jego historia sięga czasów średniowiecza. Starokatolicy istniejący w Utrechcie stanowili jednak mało znaczący odłam wyznaniowy. Znaczenia nabrali wówczas, gdy po soborze watykańskim I przyłączyli się do nich księża i teologowie katoliccy, którzy odrzucili Konstytucję dogmatyczną o Kościele „Pastor aeternus”.

Dogmat o nieomylności papieskiej budził wśród katolików wiele kontrowersji. Wielu ojców soborowych było przeciwnych jego ogłaszaniu. Teologowie Uniwersytetu w Monachium którym przewodniczył ks. prof. Joseph Ignaz von Döllinger, odmówili podpisania bulli soborowej. Uważali oni, że nowe dogmaty dały początek nowemu Kościołowi, który ma niewiele wspólnego z Kościołem z okresu pierwszego tysiąclecia. Twierdzili, że nieomylność przeczy wielu faktom, gdyż wielu papieży błądziło w sprawach wiary i moralności.

Joseph Ignaz von Döllinger, uważany za duchowego ojca starokatolicyzmu był wówczas jednym z najwybitniejszych teologów. Był świetnym mówcą, szybko został profesorem w uniwersytecie w Monachium, gdzie wykładał historię Kościoła, egzegezę Nowego Testamentu oraz filozofię religii. W latach 1848–1849 występował jako obrońca niezależności Kościoła od państwa. Nie zgadzał się z treścią „Syllabusa”. Nie potrafił przyjąć dogmatu o nieomylności i za publiczne odrzucenie tego dogmatu został ekskomunikowany.

14 sierpnia 1870 przeciwnicy nieomylności papieskiej zebrali się oni w Königswinter i wydali oświadczenie, że nie uznają dekretów soborowych, gdyż są one sprzeczne z Pismem Świętym i Tradycją starego Kościoła. Natomiast 26 sierpnia 1870 spotkali się w Norymberdze, gdzie podpisali protest przeciwko uchwałom soborowym, który ogłosili w „Kölnische Zeitung”. Wśród uczestników zjazdu znalazło się trzech wrocławskich uczonych: Johannes Baptista Baltzer, ks. Theodor Weber oraz ks. Joseph Hubert Reinkens.

Joseph Hubert Reinkens w 1870 roku wydał książkę pt. „Past und Papsthum nach der Zeichnung des Bernard Clairvoux”, w której zaatakował papieża i papiestwo. Biskup Heinrich Förster powołał specjalną komisję do zbadania poprawności teologicznej książki. W listopadzie 1870 roku biskup Förster cofnął mu prawo nauczania na Wydziale Teologicznym i nałożył na niego suspensę, a w 1872 roku ekskomunikę.

Od 22 do 24 września 1871 Joseph Hubert Reinkens oraz inni przeciwnicy dogmatu o nieomylności wzięli udział w pierwszym kongresie starokatolików w Monachium. Przybyło na niego ponad 300 delegatów z Niemiec, Austrii i Szwajcarii, a także przedstawiciele prawosławnych, anglikanów, protestantów i Kościoła Utrechtu. Na kongresie został przyjęty tzw. „Program Monachijski”, zawierający zasady na podstawie których ruch starokatolicki miał budować swą działalność. Friedrich von Schulte uważał, że należy zakładać samodzielne parafie starokatolickie. Natomiast Joseph Ignaz von Döllinger był przeciwny tworzeniu odrębnego Kościoła. Większością głosów przyjęto wniosek Friedricha Schultego, a więc zdecydowano o tworzeniu samodzielnych struktur kościelnych oraz zakładaniu własnych gmin. Gminy te, chcąc podkreślić swą wierność dawnej nauce Kościoła, przyjęły nazwę starokatolickich . Sam Döllinger nigdy nie przystąpił do Kościoła Starokatolickiego, gdyż nie wierzył w przyszłość. Formalnie do końca życia nie wystąpił z Kościoła katolickiego, zmarł jednak w 1890 roku niepogodzony z Kościołem . We wrześniu 1872 roku w Kolonii odbył się drugi kongres starokatolików, któremu przewodniczył Friedrich von Schulte. Na kongresie tym przyjęto „Projekt organizacji uregulowanego duszpasterstwa”. Zniesiono m.in. pobieranie opłat kościelnych i stypendiów mszalnych, używanie medalików i szkaplerzy. Powołano komisję, która miała się zająć stworzeniem statutu organizacyjnego parafii a także komisję, której zadaniem było określić stosunek starokatolików do innych wyznań. Oprócz tego powołano komisję, która miała przygotować wybór biskupa dla starokatolików niemieckich. W tym celu starokatolicy starali się nawiązać kontakt z Kościołem Utrechtu, który posiadał ważną sukcesję apostolską. Już w 1872 roku arcybiskup Utrechtu udzielał bierzmowania w parafiach starokatolickich na terenie Bawarii. 4 czerwca 1873 wybrano Josepha Huberta Reinkensa na pierwszego biskupa Kościoła starokatolickiego. 11 sierpnia 1873 biskup Hermann Heykamp z Deventer udzielił mu sakry biskupiej. Dzięki temu Kościół starokatolicki wszedł w posiadanie sukcesji apostolskiej.

We wrześniu 1873 roku w Konstancji odbył się trzeci kongres starokatolików. Przyjęto tam opracowany przez Johanna Friedricha Schutlego „Porządek synodalny i parafialny”, czyli przepisy kościelne. Postanowiono, że najwyższym organem ustawodawczym, kierowniczym i nadzorczym jest synod, który wybiera biskupa. Zdecydowano, że w sprawach duszpasterskich parafią kieruje proboszcz i biskup, natomiast w pozostałych sprawach zarząd kościelny i zgromadzenie parafialne.

27 maja 1874 w Bonn odbył się pierwszy synod „Katolickiego Biskupstwa Starokatolików”. Podniósł on do rangi prawa kościelnego uchwalony przez kongres w Konstancji „Statut synodalny i parafialny”. Dalsze synody odbywały się co roku, a od 1879 roku co dwa lata.

Na początku starokatolicy zachowali z teologii rzymskokatolickiej wszystko z wyjątkiem dogmatu o nieomylności papieskiej. Z czasem jednak zaczęto wprowadzać reformy. W 1874 roku zniesiono posty i obowiązek spowiedzi usznej, a w 1878 roku obowiązek zachowania celibatu przez duchownych. W kolejnych latach wprowadzono język narodowy do liturgii, komunię świętą pod dwiema postaciami, wybory proboszczów. Dopuszczono świeckich do zarządzania majątkiem kościelnym.

Kościół starokatolicki Niemiec został uznany przez rządy Prus, Hesji i Badenii. Po zjednoczeniu Niemiec i powołaniu do życia II Rzeszy, Otto von Bismarck wykorzystał ruch starokatolicki w walce z Kościołem katolickim. Ogłoszenie dogmatu o nieomylności papieskiej uznał za ingerencję Watykanu w sprawy państwowe. W latach 1871 – 1878 jego rząd prowadził Kulturkampf, czyli walkę ideologiczną i polityczną, popierającą burżuazję liberalną przeciwko opozycji katolickiej w Niemczech. Celem Kulturkampfu było zahamowanie wpływów kościelnych oraz zachowanie czystości kultury niemieckiej, czyli walka z wszystkimi przejawami odmienności narodowej. Przykładem jest Śląsk, gdzie starano się osłabić polskość, dlatego w szkołach wprowadzono nakaz nauczania w języku niemieckim. W okresie Kulturkampfu władze niemieckie wydawały ustawy mające na celu podporządkować Kościół państwu. 8 lipca 1871 zniesiono wydział katolicki przy pruskim ministerstwie oświaty. W grudniu tego roku do kodeksu karnego wprowadzono tzw. „paragraf o kazalnicy”. Odtąd za kazania o antypaństwowych treściach groziła kara więzienia. W 1872 roku usunięto z terenu Prus zakon jezuitów. Państwo przejęło nadzór nad szkołami. W miejsce duchownych katolickich wprowadzono świeckich inspektorów. Odtąd prawo nauczania religii mieli jedynie obywatele niemieccy, po zdaniu przed władzami państwowymi egzaminu z niemieckiej historii, filozofii i literatury. W 1873 roku wprowadzono dalsze ustawy antykościelne, tzw. „prawa majowe”. Wprowadzono nadzór państwowy nad seminariami, obowiązek służby wojskowej dla duchownych. W 1875 roku zlikwidowano wszystkie zakony, z wyjątkiem tych które zajmowały się szkolnictwem i szpitalnictwem. 4 lipca 1875 została wydana ustawa o prawach społeczności starokatolickich do majątku Kościoła katolickiego. Gminom starokatolickim przyznano prawo do współużytkowania budynków kościelnych i majątku gmin katolickich od których się odłączyły. Niemieckie władze chciały w ten sposób wykorzystać duchowieństwo starokatolickie w realizacji swej polityki. Kanclerz Otto von Bismarck przyznał biskupowi starokatolickiemu Reinkensowi dotację państwową w wysokości 16 tysięcy talarów rocznie. Najwięcej członków Kościoła starokatolickiego było w Niemczech w 1875 roku. Starokatolicy mieli wówczas 120 parafii i 70 tysięcy wiernych.

Wspólnoty starokatolickie powstawały także w innych krajach. W Szwajcarii rzymskokatolicki biskup Lachat z Bazylei rzucił klątwę na zwolenników starokatolicyzmu, co spowodowało protesty ze strony liberalnego społeczeństwa. Na zebraniu delegatów wolnych katolików w Olten w 1875 roku ogłoszono powstanie „Chrześcijańskokatolickiego Kościoła Szwajcarii”. Biskupem został ksiądz Eduard Herzog. Sakry biskupiej udzielił mu biskup starokatolickiego Kościoła Niemiec, Joseph Hubert Reinkens. Kościół ten był popierany przez władze państwowe i już w kwietniu 1876 roku uzyskał zezwolenie na utworzenie biskupstwa, a biskup Herzog został profesorem na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu w Berlinie. W 1877 roku w Szwajcarii funkcjonowało 46 parafii starokatolickich, do których należało 73 tysiące członków. W 1880 roku władze Szwajcarii nawiązały jednak kontakt z Watykanem, a do Kościoła starokatolickiego zaczęły się odnosić z niechęcią. W Austrii po soborze watykańskim I, rząd uznał konkordat zawarty w 1855 roku między Piusem IX a cesarzem Franciszkiem Józefem za nieważny. Również starokatolicyzm w tym kraju znalazł się w trudnych warunkach ze względu na wrogą wobec wyznań religijnych politykę kraju. W 1874 roku zezwolono starokatolikom organizować publiczne nabożeństwa, ale na prawach stowarzyszenia. Nie mogli zwoływać synodów i wybierać biskupów. Kościół Starokatolicki został uznany przez państwo austriackie dopiero w 1877 roku. Wspólnoty starokatolickie powstały też m.in. w Czechosłowacji, Jugosławii, we Włoszech, Francji oraz w Anglii. W 1889 roku starokatolicy przystąpili do Unii Utrechckiej, czyli związku autonomicznych, niezależnych od Stolicy Apostolskiej, Kościołów narodowych. 24 września 1889 biskupi tych Kościołów podpisały tzw. „Deklarację Utrechcką”, która składała się z ośmiu punktów. Biskupi oświadczyli, że zachowują starokościelną zasadę wypowiedzianą przez św. Wincentego z Lerynu: „Id teneamus, quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est; hoc est et enim vere proprieque catholicum.” („Trzymamy się tego, co wszędzie, co zawsze, co przez wszystkich było wyznawane, to jest bowiem prawdziwie i rzeczywiście katolickie”). Odrzucili watykańskie dekrety z 18 VII 1870 o nieomylności i jurysdykcji papieża, ponieważ ich zdaniem „są one sprzeczne z wiarą starego Kościoła i burzą ustrój starokościelny”. Odrzucili też dogmat o Niepokalanym Poczęciu Maryi ogłoszony w 1854 roku przez Piusa IX oraz inne dekrety wydane przez biskupa Rzymu, jeżeli są „sprzeczne z nauką starego Kościoła”. Biskupi oświadczyli, że nie uznają „orzeczeń Soboru Trydenckiego dotyczących dyscypliny, a orzeczenia dogmatyczne (…) tylko o tyle, o ile są one zgodne z nauką starego Kościoła”.

Sprzeciw wobec dogmatu o nieomylności papieskiej, ogłoszonego na soborze watykańskim I doprowadził do odłączenia się pewnej grupy duchownych i wiernych, którzy utworzyli nowe wspólnoty. Na terenie Prus gminy starokatolickie miały idealne warunki rozwoju, gdyż mogły liczyć na poparcie rządu i niemieckich liberałów. W okresie kulturkampfu Otto von Bismarck próbował zwalczyć Kościół katolicki poprzez różne ustawy, dzięki czemu starokatolicy otrzymywali różnego rodzaju przywileje. Jednak mimo poparcia władz ruch starokatolicki nie zdobył w Niemczech tylu zwolenników, by odnieść sukces w rywalizacji z Kościołem katolickim.

Bibliografia

Fragment pracy magisterskiej: Justyna Żurek, Geneza i rozwój starokatolicyzmu w Katowicach (1871-1922), Katowice 2010.