De salute animarum

Geneza

W wyniku rokowań między Stolicą Apostolską a rządem pruskim podprowadzono do zawarcia ugody, która porządkowała sprawy kościelne w całym Królestwie Prus. Pomimo, że umowa miała wszelkie znamiona konkordatu to na skutek oporu strony pruskiej została ogłoszona jako bulla papieża Piusa VII dnia 16 lipca 1821. Dokument był bardzo potrzebny Prusom, gdyż w wyniku ekspansywnej polityki ich terytorium znacznie się powiększyło, a dodatkowo hołdowali oni postanowieniom konwencji petersburskiej z 1797 roku, w której była mowa o dostosowaniu granic administracji kościelnej do granic państwowych. Bulla była także potrzebna katolikom, którzy stanowili w tym czasie 2/5 ludności. Protestanckie państwo pruskie było niechętne katolikom i oprócz gwarancji wolności wyznania chciało w pełni kontrolować poczynania Kościoła. Sytuacja ta była nowa i szczególnie trudna dla ludności polskiej, która w wyniku rozbiorów znalazła się w granicach Królestwa Prus, a także dla tych katolików diecezji wrocławskiej, którzy do 1742 roku żyli w granicach monarchii habsburskiej, gdzie katolicyzm był religią panującą. Wykonawcą bulli ustanowiono bpa warmińskiego Josepha Hohenzollerna, który wprowadził ją w życie w latach 1821-1830.

Postanowienia ogólne

W wyniku postanowień zawartych w bulli wszystkie diecezje otrzymały kapituły katedralne z godnościami prałackimi i prebendami kanonickimi. Każda diecezja miała posiadać własne seminarium duchowne, które było uposażone ze skarbu państwa. Podobne uposażenie państwowe miały otrzymać osoby i instytucje kościelne w zamian za sekularyzację majątku Kościoła katolickiego (w 1810 i 1811 roku). Finansowanie części działalności kościelnej przez państwo gwarantowało mu kontrolę nad sprawami gospodarczymi Kościoła, szkolnictwa kościelnego, a nawet korespondencji biskupów ze Stolicą Apostolską. Brewe papieskie Quod de fidelium z 21 lipca 1821 zalecało aby kandydaci na biskupów „byli miłymi dla króla” stąd pomimo gwarancji wyborów biskupów przez kapituły i zarezerwowanie papieżowi prawa prekonizacji kapituły musiały zasięgać opinii na dworze królewskim. Za panowania Fryderyka Wilhelma III (zm. w 1840 roku) biskupstwa faktycznie były obsadzane przez niego mimo protestów papieża i zakazu takich nominacji protestanckiemu władcy.

Postanowienia administracyjno-terytorialne

Terytoria Królestwa Pruskiego znajdujące się na zachód od diecezji wrocławskiej otrzymały metropolię w Kolonii z trzema sufraganiami w Münster, Paderborn i Trewirze. Jednak najgłębsze zmiany w administracji kościelnej postanawiała bulla w stosunku do ziem polskich. Utworzono tutaj jedną metropolię gnieźnieńsko-poznańską, dwie archidiecezje w Gnieźnie i Poznaniu oraz dodatkowo zreorganizowaną diecezję chełmińską, warmińską i wrocławską. Zatem diecezja poznańska została wyniesiona do rzędu arcybiskupstwa będącego złączonym unią personalną z Gnieznem. Pomimo jednej osoby arcybiskupa obie jednostki zachowały odrębne terytoria, kapituły, seminaria duchowne i sufraganów. W przypadku wakatu mieli nimi zarządzać osobni wikariusze kapitulni. W 1821 roku archidiecezja gnieźnieńska, po korektach terytorialnych, liczyła 16 dekanatów z 216 parafiami. Również terytorium archidiecezji poznańskiej dotknęły zmiany w postaci przyłączenia okręgu ostrzeszowskiego i kępińskiego należących wcześniej do diecezji wrocławskiej. Diecezja chełmińska była jedyną sufraganią metropolii gnieźnieńsko-poznańskiej. Jej terytorium zostało powiększone prawie dwukrotnie o nabytki z diecezji płockiej, które weszły w skład państwa pruskiego, pomezańskiej oraz włocławskiej z Gdańskiem. Stolicę biskupią przeniesiono z Chełmży do Pelplina. Diecezja warmińska otrzymała status wyjętej i zależnej bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej. Jej obszar powiększono o 30 parafii diecezji pomezańskiej i całą diecezję sambijską z Królewcem i Tylżą, które były całkowicie sprotestantyzowane od czasów Reformacji.

Postanowienia dotyczące diecezji wrocławskiej

Podobnie jak diecezja warmińska również wrocławska została wyjęta z metropolii gnieźnieńskiej i bezpośrednio podporządkowana Stolicy Apostolskiej. Korekta terytorialna zaznaczyła się w tym przypadku drobnymi stratami i dużymi nabytkami. Na rzecz archidiecezji poznańskiej wyłączono okręgi kościelne Ostrzeszowa i Kępna. Uregulowana została również granica wschodnia na obszarze Górnego Śląska. Tzw. Nowy Śląsk (dekanat siewierski i lelowski), krótko zarządzany przez biskupów wrocławskich, został włączony do diecezji krakowskiej i włocławskiej. Diecezja wrocławska zyskała jednak dekanaty bytomski i pszczyński z 53 parafiami, związane z Krakowem, ale de facto od 1811 roku będącymi pod rządami Wrocławia. Było to zatem przypieczętowanie stanu, który już trwał. Jurysdykcji bpa wrocławskiego podlegały także parafie w okręgu cieszyńskim, które pozostały na terytorium cesarstwa austriackiego. Był to ewenement w polityce pruskiej hołdującej zasadzie terytorializmu państwowego i kościelnego. Bulla przyłączała również do diecezji wrocławskiej kilka parafii na pograniczu czesko-saskim. Jednak największe nabytki otrzymała ona na północy w postaci Pomorza Zachodniego ze Szczecinem oraz Brandenburgię z Berlinem. Również w tym przypadku bulla pieczętowała wcześniejsze postanowienia terytorialne, które nastąpiły w 1819 roku na mocy dekretu Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Postanowiono w nim, iż ziemie te zostaną poddane jurysdykcji bpa wrocławskiego w charakterze delegata apostolskiego. Ten sprotestantyzowany, prawie w całości, obszar nazywano misjami północnymi, a zarządzał nimi w imieniu biskupa proboszcz parafii św. Jadwigi w Berlinie. Do 1929 roku teren Pomorza i Brandenburgii zachował formalnie unię personalną z Wrocławiem, jednak od pontyfikatu bpa Melchiora von Diepenbrocka (1845-1853) misje północne ściślej związały się z diecezją dzięki systematycznej pracy duszpasterskiej i emigracji ludności katolickiej na te tereny. Czynniki te pociągały za sobą erygowanie nowych parafii i stacji duszpasterskich, które z czasem utworzyły sieć dekanalną.

Bibliografia

B. Kumor, Historia Kościoła, t. 7, Lublin 2001, s. 29-31, 82-83, 115-117; F. Maroń, Proces kształtowania wschodniej granicy biskupstwa wrocławskiego na tle wydarzeń politycznych przełomu XVIII i XIX wieku. Przyczynek do genezy ustaleń bulli „De salute animarum”, SSHT 1971, t. 4, s. 187-248.